Туаршы Аслъэн Умар и къуэр 1929 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм и 15м Къэрэшей-Черкесым хыхьэ Хьэбэз къуажэм къыщалъхуащ. Зи сабиигъуэр зауэм хиубы дэу пасэу балигъ хъуа ныбжьыщIэхэм ящыщщ ар. Илъэс пщыкIуплI ныбжьым иту Аслъэн станокым бгъэдэуват. Абдежым къыщыщIидзэри лэжьыгъэ IэнатIэ зыбжанэ ирихьэкIащ, компартым и Хьэбэз райкомым и япэ секретарь къулыкъури хэту. И гъащIэ гъуэгуанэ мытыншымрэ и хъуэпсапIэ лъагэхэмрэщ Туаршым и художественнэ дунейм лъабжьэ хуэхъуар.
Ар зэрыабрагъуэр къагъэлъагъуэ тхакIуэм и романхэмрэ повестхэмрэ иту дунейм къытехьа тхылъи 9м. Ди хэгъуэгум и тхакIуэ пажэхэм ящыщ зым и IэдакъэщIэкIхэм сыхьэтиплI щыхухахащ «Адыгэ (къэбэрдейчеркес) литературэмкIэ» еджапIэ программэщIэм, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым адыгэбзэмрэ литературэмрэкIэ и къудамэм щIэс студентхэм яджынухэми хэтщ «Псыкъелъэм и макъамэхэр» тхыдэ романыр.
ПIалъэкIэ Iэнкуну щыщыта илъэсхэр къызэренэкIри лъэпкъ литературэм зрепщыт къыщIэгъэлъауэ адыгэм и блэкIар къэгъэлъэгъуэжыным. ЗэкIэлъхьэужьу дунейм къытохьэ тхыдэ роман зэпэщхэр (КIыщокъуэ А. – «Лъапсэ», ШэджыхьэщIэ Хь. – «ЛъыщIэж», МафIэдз С. – «Гъыбзэ хуэфащэт», «Мыщэ лъэбжьанэ», Туаршы А. – «Псыкъелъэм и макъамэхэр», Елмэс I. – «Бгъэхэм къуршым къагъэзэж», Жылэтэж С. – «Пащтыхь хужьым и лIыкIуэ», Къандур М. – «Кавказ», «Шэрджэсхэр. Балкан тхыдэ», ХьэхъупащIэ Хь. – «ГущIэгъуншэ», нэгъуэщIхэри). Къыхэгъэщын хуейщ мыбдежми 60 – 80 гъэхэм къалэмыр шэрыуэу зыгъэлэжьа тхакIуэ нэхъыжьхэм бжьыпэр зэрыщаIыгъари. Абыхэм я япэ сатырым хэтщ шэрджэс тхакIуэ цIэрыIуэ Туаршы Аслъэни.
Туаршы Аслъэн «псэукIэщIэм» и гъукIэгъэсэнкъым, абы и дунейри, и гупсысэри зыпсыхьар къызыхэхъукIа совет гъащIэращ. ТхакIуэм и романхэм я художественноэстетикэ щытыкIэри, жанрым и къэухьри япэкIэ кIуэта пэтми, ахэри къызэрытэджыкIар езыр къызэрыхъукIа «жылагъуэ къупхъэращ», абы щыгъуэ лъапIэныгъэ нэхъыщхьэу 125рэ ялъытэу щытахэращ. Къыхэгъэщын хуейщ, 1980 гъэхэм икухэм къыщыщIэдзауэ екIуэкIа демократие зэхъуэкIыныгъэхэм, псом япэу нахуагъэр ищIыIу къызэрыхъуам, яжь Туаршым и творчествэми къызэрыщIихуар. ТхакIуэм и прозэм къаруущIэ къыхыхьащ, нэхъапэкIэ зэхуэщIауэ щыта темэхэр къызэIухыныр абы къалэн нэхъыщхьэ щыхъуащ, къигъэщI персонажхэм я щыIэкIэпсэукIэм щIилъхьэ гупсысэм лъэпкъ тхыдэм и плъыфэр ебэкIыу хуежьащ.
Дызытепсэлъыхь лъэхъэнэм къыдэкIа тхыдэ романхэм я нэхъыбэр, къызэрыхэдгъэщащи, зытеухуар Кавказ зауэмрэ абы и Iэужьхэмрэщ. ХIХ лIыщIыгъуэм адыгэхэр зыхэта тхыдэ Iуэхугъуэшхуэхэращ лъабжьэ хуэхъуар Туаршы Аслъэн и роман «Псыкъелъэм и макъамэхэр» (2007) зыфIищами. МафIэдз Сэрэбий («Гъыбзэ хуэфащэт», «Мыщэ лъэбжьанэ»), Вэрокъуэ Владимир («Лей зыхуэгъэгъум къахурегъэгъу», адыгэбзэкIэ Мэзыхьэ Б. зэридзэкIауэ) сымэ я романхэм дызыщрихьэлIэ языныкъуэ къэхъукъащIэхэми, тхыдэм зи цIэ къыхэна дзэ къулыкъущIэхэми, адыгэлI цIэрыIуэ куэдми я цIэхэм уащыхуозэ Туаршы Аслъэн и тхыгъэми. Ахэр псори щыпсэуар романым и сюжетым лъабжьэ хуэхъуа тхыдэ Iуэхугъуэшхуэхэр къыщыхъуа лъэхъэнэращ. Дауи, зытеухуа зэманми, тхыдэ къэхъукъащIэхэми, лъэхъэнэм и лIыхъужьхэми гъунэгъу зэхуащI а романхэр, ауэ зытепсэлъыхь Iуэхугъуэхэм я зэфIэхыкIэкIи, тхыгъэхэм я зэхэлъыкIэкIи, тхакIуэхэм я хъэтIымкIи, я образ къэгъэщIыкIэмкIи ахэр хуабжьу зэпэIэщIэщ.
Къызэрыхэдгъэщащи, тхыдэ романхэм зэрыщыхабзэу, Туаршы Аслъэн и «Псыкъелъэм и макъамэхэр» тхыгъэми хэтщ ХIХ лIыщIыгъуэм Ищхъэрэ Кавказым щекIуэкIа зэхэуэ гуащIэхэр къыщыгъэлъэгъуэжа теплъэгъуэхэри (псалъэм папщIэ, БеслъэнгъущI къалэр адыгэхэм зэрахъумар е ЛютIокъуэ деж щекIуэкIа зауэр, нэгъуэщIхэри), лIыгъэ зэхэгъэкIыпIэ къихута адыгэ щIалэхэм (Зед, Тенджыз сымэ) я зэфIэкIым теухуа Iыхьэхэри, лъэпкъым и цIыхухэр зэрауштыжу яхэта хамэ щэхурылажьэхэри, кавказ щIыналъэр зэпэзыубыда къэралыгъуэжьхэм я политикэ мыхъумыщIэхэри, абыхэм я лIыкIуэхэм зэрахьа гъэпцIагъэхэри. Ауэ къыхэдгъэща тхыдэ романхэм къащхьэщыкIыу, «Псыкъелъэм и макъамэхэр» нэхъыбэу зытещIыхьар гурыщIэращ. Ар езы романым и фIэщыгъэцIэми къыбжеIэ, абы щекIуэкI Iуэхугъуэ псори зэгъэщIылIэжари аращ.
ЩIэныгъэлI ТIымыжь Хьэмыщэ зэрыжиIащи, къыжыIэн хуейщ Хэкум, лъахэм я блэкIам и дерсхэр нобэрей щIэблэм гъащIэ гъуэмылэ хуэщIыным, адыгэ тхыдэм и напэкIуэцIхэр зэхуэщIауэ щытахэр художественнэ псалъэкIэ къызэIухыжыным Туаршы Аслъэн и тхыгъэхэр зэрыхуэлажьэр. ТхакIуэм къигъэсэбэп художественнэ Iэмалхэм зэрызаужьари, псом хуэмыдэу и лирическэ прозэм абыхэм зэрызыщаубгъуари къэлъытэн хуейщ. Нэхъ тегушхуауэ езы тхакIуэм и псалъэхэри къахэIукI хъуащ и тхыгъэхэм. Иджы ахэр нэхъыбэрэ къыщегъэсэбэп персонажхэм я диалогхэм, лирическэ гупсысэр къыщыIуэта Iыхьэхэм, уеблэмэ чэнджэщхэм щыхуэкIуэжи къэхъуу. Нобэ 130рей лIыхъужьым, ар къэзыухъуреихь дунейм и шыфэлIыфэр, нэмыжыIысауэ щымыту, хуиту и тхыгъэхэм къыщеIуатэ. Ахэр зэман зэблэкIыгъуэм и нэщэнэу тхакIуэм и художественнэ тхыгъэхэм къахэнащ, блэкIамрэ къэкIуэнумрэ иризэпищIэу. Ахэр иджырей адыгэ литературэм, Туаршы Аслъэн гуащIафIэу зыхуэлажьэм, и нэщэнэ нэхъыщхьэщ.
БЕМЫРЗЭ Зураб