Адыгэлъым зыкъыдегъащIэ
ГъэщIэгъуэнщ тхыдэ лъагъуэхэм уриплъэжыну. Нэхъ гъэщIэгъуэныжыр цIыхум и пкъым ирижэ лъым и къуэпс зэпыщIэныгъэхэм урикIуэнращ. ЛIыщIыгъуэ дапщэ темыкIами, сыт хуэдэлъ зэхэпхъа мыхъуами, къызытекIа япэрей лъы ткIуэпсыр гъуэщэнкIэ Iэмал иIэкъым. Ар нэгъэсауэ къахутэф иджырей щIэныгъэлIхэм къызэрыкIуэ дыдэу. ДНК-тест IэмалымкIэ ди лъым хэплъэмэ, дызыщыщри, дыкъызытекIари, ижь-ижьыжым къыщегъэжьауэ къыджаIэфынущ. Ар Iуэху зэпэубыдауи щыткъым, и уасэ нэгъэсауэ щIэптмэ, апхуэдэ къэхутэныгъэкIэ уи къежьапIэр сэтей пхуащIыну къэралым щылажьэ купсэ куэд хьэзырщ. Ар и щхьэусыгъуэу, дунейпсо щIэныгъэлIхэм зэпкърахыу щIадзащ япэм дунейм тета цIыхушхуэхэм, цIыху цIэрыIуэхэм я ДНК купщIэр. Абы и IуэхукIэ къагъэсэбэп и Iыхьлы гъунэгъуу дунейм къытенахэр, е дунейм ехыжахэм я кхъэлъахэжьхэр къатIэщIыжурэ, я къупщхьэм къыхах ДНК купщIэхэм хоплъэ. ГъэщIэгъуэнщ апхуэдэ къэхутэныгъэхэм ущыгъуэзэну. Абыхэм ящыщ зыщ нобэ фи пащхьэ итлъхьэри. ИкIи занщIэу жытIэну дыхуейщ: мы тхыгъэм къыщытхьыр дэ ди еплъыкIэкъым, атIэ дунейпсо щIэныгъэлI цIэрыIуэхэм ящыщхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэмрэ зыхуэкIуа хьэкъымрэщ.
Хэт щымыгъуазэр Колумб Христофор и цIэм? Италием зи къуэпсыр къыщежьэу Испаным щыпсэуа хыщхьэрызекIуэ бэлыхьым и ехъулIэныгъэхэмрэ IуэхущIафIэхэмрэ тхыдэм къыхэнащ. Арами, Италием щыпсэу лъэпкъхэм ящыщу пIэрэт ар? Апхуэдэ упщIэкIэ зэупщIыжар дэракъым, атIэ «Лаборатория генетической идентификации Гранадского университета» дунейпсо щIэныгъэ купсэшхуэм и унафэщI Льоренте Хосе Антониощ. Зэрытлъагъущи, иIыгъ IэнатIэри цIыкIукъым, езыри щIэныгъэлI цIэрыIуэщ. АтIэ, сыт абы и упщIэм и жэуапу къигъуэтар? Колумб Христофоррэ абы и къуэшхэмрэ я «ДНК» купщIэхэр къитIэщIыжри, ахэр зэпкърихкIэрэ щIэныгъэлIым белджылыуэ жиIащ: дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа хыщхьэрызекIуэ Колумб Христофор лъырэ къупщхьэрэкIэ Кавказым щыщщ! Ари, Колмубым и къуэпсхэр Кавказым къыщежьэу, Европэм къызэрыщыхутари гъэщIэгъуэнкъым тхыдэм ухэплъэжмэ.
Хы ФIыцIэм къызэпрыкIыу, генуезхэм я колониехэр ящIри, Тавридэ щIыналъэм къыщетIысэхауэ щытащ XII лIыщIыгъуэм. XIV лIыщIыгъуэм абыхэм къагъэщIагъыххэт Кафэ (иджырей Феодосиер) зи купсэ пщыгъуэр. Ауэ иужькIэ, Тыркухэм а щIыпIэхэр яубыдрэкIэ, генуезхэм я къарум екIэкIуащ, я тепщэгъуэри кIуэдыжащ. И нэхъыбэми заIэтри, я ижьырей хэкужьым ягъэзэжащ. Тхыдэр щыхьэт зытехъуэщи, а зэманым генуезхэмрэ адыгэхэмрэ зэпыщIэныгъэ хуабжь яIэу, с тукIэ, IыхьлыгъэкIи зэрыубыдауэ псэут. Апщыгъуэращ къыщежьар иужьым «Черкесофранки» фIэщыгъэцIэмкIэ зэджа лIакъуэр. НэгъуэщIу жыпIэмэ — адыгэхэмрэ генуезхэмрэ (франкхэм) я зэIыхьлыгъэ зэхыхьэмкIэ къагъэхъуа лъэпкъ зэхэпхъэ лIакъуэщIэт. Генуезхэм я тепщэгъуэр зыIыгъхэм адыгэпщхэр благъэ зыхуащIт, япхъухэр къашэт. Езы адыгэхэми ящыщу католичествэр къэзыщтэу, генуезхэм япхъу къэзышаи куэду яхэтащ. Абы къыщымынэу, щхьэусыгъуэ зэхуэмыдэхэмкIэ Европэм залымыгъэкIэ къыщыхутэти, щаIыгът адыгэхэм къахэкIа пщащэ куэд. Апхуэдэ тхыдэ напэ гуауэхэри къытхуэнащ.
ИджыкIэ нэгъэсауэ къахутакъым Колумб лъыкIэ зыхыхьэ лъэпкъ дыдэр. Тегъэчынауэ жаIэр зыщ — ар зыщыщыр кавказ лъэпкъщ. ИщхьэкIэ къэтхьа генуез- адыгэ зэпыщIэныгъэхэр щыхьэт зытехъуэщи, процент бжыгъэфI щыIэщ Колумбыр адыгэхэм ящыщу къыщIидзынкIэ хъуну. Ар зы лъэныкъуэкIэ. НэгъуэщIу деплъмэ, Колумб Христофор и унагъуэцIэ дыдэри гъэщIэгъуэнщ: тхыдэм къыщагъэсэбэпыр и унагъуэцIэ гъэкIэщIаращ. кIыхьу жыпIэмэ — Колумбо Террэ Рубрэ Христофор. И кум дэт «Террэ Рубрэ» фIэщыгъэцIэхэр нэхъ зэкIуалIэр адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ я бзэ ухуэкIэ кIэуххэращ (псалъэм папщIэ, зэпыту къыщрабжэкIкIэ — «-рэ» кIэухыр къызэрыпыувэр). Ари жызыIэр дэракъым, атIэ Дунейпсо щIэныгъэлIхэм я епльыкIэщ, псалъэм папщIэ тхыдэтх Тернавский Николай.
НэгъуэщI зы цIыху цIэрыIуэ, дунейпсо сурэтыщI, щIэныгъэлI, тхакIуэ, гъуазджэм и лэжьакIуэ — сытми узыфIэмыкIыжыну цIыху зэчиифIэ Да Винчи Леонардо (Леонардо ди сер Пьеро да Винчи) и къежьапIэр адыгэхэм къыхуэкIуэжу ягъэбелджылы. Ари жызыIэр дэракъым, атIэ Дунейпсо тхыдэтх, щIэныгъэрылажьэ, къэхутакIуэ цIэрыIуэхэращ. Псалъэм папщIэ, Леонардо и гъащIэмрэ къежьапIэхэмрэ нэгъэсауэ зыджа, абы и IуэхукIэ куэд къэзытIэщIыжа, Америкэм щыщ тхакIуэкъэхутакIуэ Пеллер Кертис зэхуихьэсыжа дэфтэрхэм языхэзым деж, нэгъуэщI тхакIуэ Мэри Макрейнольдс (мыри Америкэм щыщщ) и псалъэхэр къыщехь: «Рожденный в век последовательного просвещения, незаконнорожденный сын черкесской невольницы сопротивлялся неприятию и предубеждению посреди войн, мелочной политики, эпидемий и религиозного рвения.
Символом ранней страсти Леонардо стал эскиз его умершей и нежно любимой мачехи, наскоро нарисованной в нездоровом воздухе покойницкой» (къыхэзыгъэбелджылыкIар дэращ Б.З.) . «Кларисс Левин Ассошиэйтс» дунейпсо литературэ къэхутэныгъэхэмкIэ купсэм мыпхуэдэу итщ: «Билл Пеппер Кертис пщэрылъ мыпсынщIэр зэфIихри, илъэс 15-кIэ иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэмкIэ, Италием къыщитIэщIыжа архив тхылъхэмкIэ нэгъэсауэ игъэбелджылащ Да Винчи Леонардо и анэр залымыгъэкIэ Европэм ираша адыгэ бзылъхугъэу зэрыщытыр». Зи гугъу тщIы Пеппер Кертисрэ абы иужьрейуэ къыдигъэкIа «Леонардо» романымрэ тепсэлъыхьу къэдгъуэта тхыгъэм мыпхуэдэу итщ: «Да Винчи Леонардорэ абы и зэчиймрэ зэфIэкIымрэ я къежьапIэр гугъумыгъут — залымыгъэкIэ яIыгъ адыгэ бзылъхугъэм къилъхуауэ, и адэм зэримыпэсу, фIыуэ къэзылъагъуу къыхуэна цIыху закъуэм — мылъхуанэ ныбжьыщIэ Альбэ и лъагъуныгъэ ткIуэпсщ къылъысын и насып къихьар. Иужьым, Дева Мария, Мона Лиза сымэ я образхэр къыщигъэлъэгъуэжкIэ, IэфIу и гум къинэжа и анэмрэ мылъхуанэмрэ я теплъэращ къигъэсэбэпри». Нэхъ IупщIыжу дыхэIэбэжмэ, «Вокруг света» журналым мыпхуэдэу къыщытопсэлъыхь Леонардо и къэхъукIам: «Леонардо — Флоренцием нотариусу щылажьэ Пьеро ди Антонио да Винчирэ абы нэчыхь зыдимыIэ бзылъхугъэмрэ къахуэхъуа сабийщ.
Ар къыщыхъуар мэлыжьыхьым (апрелым) и 15-ращ. Леонардо и анэ Катеринэ «лъы къабзэт», бзылъхугъэ дахэт, ауэ езыр залымыгъэкIэ яIыгът, цIыху щхьэхуиттэкъым, езы Пьеро ди Антонио да Винчи щIалэми къэрал хабзэм тету нэчыхь нэгъуэщI бзылъхугъэм диIэххэти, Катеринэ къишэну Iэмал иIакъым. Дауэ щымытми, и адэшхуэм сабийр унагъуэм къринащ. Езы Катеринэ щхьэгъусэу иратащ я ныбжьэгъу, унагъуэкIэ зыкIэлъыкIуэ гончар Антонио ди Пьеро Бути дель Вакка. Ар щыпсэут Кампо-Дзеппи къалэм». Зэрытлъагъущи, адыгэ бзылъхугъэм а зэманым зэрихьэ цIэр Катеринэт. Абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар католичество диным ихьэу, и цIэр зэрахъуэжаращ.
Леонардо зыпIар и адэра, хьэмэрэ и анэра, е и мылъхуанэра? Мы упщIэм и жэуап иджыкIэ нэгъэсауэ къахутакъым. Арами, «Я, Мона Лиза» и фIэщыгъэцIэу Джин Калогридис (Америкэм щыщ тхакIуэ) къыдигъэкIа романым щигъэбелджылы образ нэхъыщхьэхэм ящыщщ адыгэ пщащэ Дзалумма и образыр. Ар унагъуэм залымыгъэкIэ щаIыгъ, зи щхьэ хуимыт пщащэу, сабийхэм я гъэсакIуэу, Да Винчи Леонардо и «Мона Лиза» образыр къызытрищIыкIарауэ къегъэлъэгъуэж тхакIуэм. Мыпхуэдэуи къытопсэлъыхь: «Дзалумма адыгэхэм ящыщ пщащэт, КъуэкIыпIэ бгы жыжьэхэм къыщалъхуат.
КъызыхэкIа лъэпкъыр дуней псом щыцIэрыIуэт дахагъкIэ. Езы Дзалумма къупщхьэшхуэу набдзэ, щхьэц фIыцIэу, нэкIу хужьу — къызыхэкIа лъэпкъым дахагъкIэ епцIыжатэкъым. Абы и щхьэц ухуэна Iувым ехъуапсэти лIэт Флоренцием щыщ бзылъхугъэу хъуар. Зэзэмызи Дзалумма и анэдэлъхубзэмкIэ зыгуэрхэр и щхьэ хужиIэжт. Абы къиупсэлъ бзэр ещхьтэкъым сыкъызэрыхъурэ зэхэсха зы лъэпкъыбзэми» (Калогридис Дж. Я, Мона Лиза. М.: Эксмо, Домино, 2006. http:// www. ii tme r.n et/br/?b=I29 87)
НэгъуэщI зы цIыху цIэрыIуэ, Италием щыщ ди нырылажьэ, щоджэнышхуэ, Карло Медичи теухуауэ къэхутэныгъэ ящIахэм зэрыщыгъэбелджыламкIэ, абыи и лъым и щIылъэныкъуэр адыгэщ. Карло Медичи и адэр — Козимо Медичи, Европэм щынэхъ бей дыдэхэм ящыщт, властрэ пщIэуэ иIэр гъунэжт. Абы и Хэкумрэ къызыщалъхуа щIыналъэмрэ яхуищIамрэ иужьым щIыхьу игъуэтыжамрэ къыбжаIэ дунейм ехыжа нэужь и сыным хутрадза псалъэхэм: «Отец Отечества».
Медичи унагъуэцIэм Флоренцием тепщэгъуэр щиIыгъащ лIыщIыгъуэ псом нэскIэ, дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа «Ренессанс» гъуазджэ къудамэм и къуэпсхэр къыздежьари абыхэм я дежщ. АтIэ, а Козимо щхьэгъусэу иIа Контессине де Барди къыхуилъхуащ къуитI. Абы къыщымынэу, и Хэкум залымыгъэкIэ ирадыгъукIауэ, зи щхьэ хуимыту щаIыгъа Маддалена зи цIэ бзылъхугъэм нэчыхь димыIэу къыхуилъхуащ Кар- ло зыфIища къуэр. Иужьым ар Прато дэт къулъшырыфым и щоджэн тепщэ мэхъу. Инджылызым и энциклопедие тхыгъэхэм мыпхуэдэу ярытщ: «Козимо имел также незаконного сына от черкесской невольницы — Карло (ок. 1428 -1492), который стал прелатом». Зэманымрэ гъащIэмрэ я гухъум адыгэ лъэпкъыр даубыдэу, гуIэгъуэу ягъэлъалъэу дунейм щрапхъыхьыжами, адыгэм и къуэпсхэр зэрымыкIуэдыжыныр наIуэщ. Ар щхьэщытхъугъэкъым, атIэ гушхуэныгъэщ. Зи щхьэр ираудыхыурэ пащтыхь, совет зэманым къыпхырыкIа лъэпкъым и инагъымрэ абрагъуагъэмрэ нобэ ебгъэлъагъужмэ зи фIэщ мыхъужынри нэхъыбэщ, «цIэрыIуэу дунейм тетыр адыгэу къыщIрагъэдзыну и ужь итщ» жызыIэжыни къахэкIынущ. Арами, лъэпкъым иIэщ зэрыгушхуэн, и щхьэр ину Iэтауэ къызэрикIухьын пщIэрэ щхьэрэ, ар здыщыгъэбелджыла тхыдэ щIыгъужу.
Зэманымрэ гъащIэмрэ тхыдэ лъагъуэхэр хэшыпсыхьыжыфынущ, ауэ адыгэлъым хэлъ гуащIагъэр яхуэгъэукъуеинукъым. ГуващIэхами, дуней хъурейм и адрыщIым щхьэдадзыхами, абы зыкъыдигъэщIэжынущ и зэчийкIэ, зэфIэкIкIэ, щыпкъагъэкIэ. Нэхъыщхьэжыр аращи, лIыщIыгъуэ бжыгъэкIэ узэIэбэкIыжми, иджыри — адыгэхэм папщIэ дахагъэу ятхар ди лъэпкъ щIэныгъэлIхэмрэ къэхутакIуэхэмрэкъым къызыпкъырыкIыр, атIэ хамэ лъэпкъхэм ящыщхэращ. Ноби фи пащхьэ итлъхьа хъыбар цIыкIухэр абыхэм я зы щапхъэщ.
БЕМЫРЗЭ Зураб