Хьэшыр Чылар къыщалъхуа Махуэм
Iуащхьэмахуэ и щыгум япэ дыдэу иува Хьэшыр Чылар зымыцIыху адыгэ щыIэу фIэщ щIыгъуейщ. Ауэ а лъэхъэнэм Урысейм и цIыху Iуащхьэмахуэ дэмыкI мыхъуу щIэхъуам и щхьэусыгъуэм куэд щыгъуазэкъым.
1827 гъэм Урысей Правительствэм къыдигъэкI дыщэ сомым и уасэр нэхъ лъапIэ ищIмэ и щIасэу, платинэм къыхэщIыкIа ахъшэ (сом) къыдигъэкIыну фIэфI хъуащ. А лъэхъэнэм Урысей къэралым и чысэ нэхъыщхьэм и унафэщI, (финансхэмкIэ и министр) нэмыцэ щылъху, граф Канкрин Егор Францевич (Генри Людвиг Кребс) пла- тинэм къыхэщIыкIа ахъшэ зэращIынымкIэ ечэнджэщыну Къэзан университетым физикэмкIэ щезыгъаджэ, и лъэпкъэгъу, щIэныгъэ куэдым фIыуэ хэзыщIыкI Купфер Александр Яковлевич зыхуигъэзащ.
Купфер министр Канкрин чэнджэщ къритащ а упщIэмкIэ нэмыцэ щIэныгъэлI гъуэзэджэ Александр фон Гумбальд зыхуигъазэмэ нэхъыфIу.
Канкрин «платинэ» ахъшэм ехьэлIа упщIэмкIэ Гумбальд щеупщIым, щIэныгъэлIым къыжриIащ апхуэдэ ахъшэм и уасэр куэдрэ дэуей-еухыу зэрыщытыр. А лъэхъэнэм Урысейм деж платинэ мащIэ дыдэ Урал и къуакIэбгыкIэхэм къыщыщIахыу ирагъэжьат. Абы къыхэкIкIэ, платинэ ахъшэ къыдэбгъэкIыныр шынагъуэ зыпылът. Ауэ, апхуэдэу къыжраIа пэтми, Канкрин таучэл ищIри «платинэ сом» къыдигъэкIащ. АрщхьэкIэ, абы и уасэр щехуэхыщэм къыдагъэкIын щагъэтыжащ.
Урысей къэралым дзэ абрагъуэ иIыгъым яритыну дыщэ ахъшэр Правительствэм къемэщIэкI щыхъум, гъущIхэкI лъапIэхэр къыщыщIэпх хъуну щIыпIэхэр къалъыхъуэну щIэныгъэлI гуп (экспедицэ) къызэрагъэпэщу щIадзащ. Гумбольд апхуэдэ Iуэху хъарзынэ блигъэкIыну Iэмал зимыIэти, Урал деж къэхутэныгъэхэр щезыгъэкIуэкIыну ягъэхьэзыра гупым захигъэхуащ. 1827 гъэм Гумбальд Урал къуршхэр щIэщыкIыным гъэмахуэ кIыхьагъыр тригъэкIуэдащ. Иджыри къамызэуа Кавказым и унафэщI, Урысейм и фельдмаршал граф Дибич Иван Иванович (Иоган Карл фон Фридрих) а хъыбарыщIэр щызэхихым, Бытырбыху императорым и Академием лъэIу тхыгъэ иригъэхьащ, Гумбольд и гупыр Кавказым къагъакIуэу апхуэдэ къэхутэныгъэхэр щрагъэкIуэкIыну.
Нэмыцэ щIэныгъэлIым Урал щригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм хуэдэ Кавказым щригъэкIуэкIмэ и щIасэу, пащтыхь Николай I-м щыжриIэм, Iуэхур пащтыхьым къыдищтэри, экспедицэм текIуэдэну мылъкур щыгъэнэхуа тхыгъэ (смета) зэхигъэувэну пщэрылъ къыхуищIащ. ИрагъэкIуэкIыну къэхутэныгъэхэм текIуэдэну мылъкуу щIэныгъэлIхэм ягъэнэхуар пащтыхьым фIэкуэдыIуэ хъури, Iыхьэ щанэр кIэриудыжащ. Апхуэдэу Iуэхум зыкъыщызэридзэкIым, Гумбольд и лъэIукIэ къэхутакIуэ гупым я пашэу Купфер Адольф Яковлевич ягъэуващ. Купфер и къэхутакIуэ гупым хэтыну къригъэблэгъащ щIэныгъэлI, физик щIалэщIэ Ленц Генрих Фридрих Эмиль, псэущхьэхэм елэжь (зоолог) Минетрие Эдуард, удзхэкIхэм елэжь (ботаник) Мейер Карл Антонович, сурэтыщI Бернадоций Иосиф Карлович сымэ. Гупым я Iуэху ехъулIэн папщIэ Кавказым къыгуача щIы Iыхьэхэм (Кавказская горная линия) я унафэщI генерал Эмануел пщэрылъ хуащIащ цIыхухэм яIэн хуей Iэмэпсымэхэр, псэупIэхэр къахузэригъэпэщыну, ерыскъыхэкIым, нэгъуэщIхэми хуимыгъэныкъуэну. Ауэ генерал Эмануел къуажэ гъэсыным зэрыхуэIэижьу мамыр Iуэхухэм хуэгъэпсатэкъыми, генералым гъуэгугъэлъагъуэхэр къигъуэтыну полковник Швецов Павел Иванович пщэрылъ хуищIащ.
Павел Ивановичщ Хьэ- шыр Чылар къэзыгъуэтар. Ар Налшык быдапIэм и унафэщI офицерт, къуажэ гъунэгъухэм щыпсэухэр фIы дыдэу зыщIэт. Чылар щIыгъуа балъкъэрхэри, къэзакъхэри Швецовщ къэзылъыхъуар. Павел Иванович мы Iуэхум ипэкIи Чылар пщIэ хуищIу Iуэху зэхуэмыдэхэр зэфIригъэхауэ щытащ. Швецовым фIыуэ ищIэт адыгэ щIалэр гъуэгум темылIыхьмэ, Iуащхьэмахуэ и щыгум нэмысу къызэрымыувыIэнур. ИкIи Чылар и ныбжьэгъу урыс офицерыр къызэрыщыгугъауэ къыщIэкIащ.
1829 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным)и 21-м къэбэрдей щIалэ Хьэшыр Чылар Европэм и нэгу иплъыхьу Iуащхьэмахуэ и щыгум иувэн лъэкIащ. Хьэшырым иужь илъэс 45-рэ дэкIыху Iуащхьэмахуэ и щыгу нэсын зыми лъэкIакъым. 1874 гъэм балъкъэр щIалэ Соттаев Ахия инджылыз къэралым щыщ альпинистиплI щIыгъуу Iуащхьэмахуэ и къухьэпIэ (западная сторона) лъэныкъуэм дэкIащ. ЖыIэпхъэщи, Хьэшыр Чылар адыгэ лъэпкъым и бын нэхъыфI дыдэхэм, лъэпкъыр зэрыгушхуэ, зэрыинхэм ящыщщ. ЛIыхъужьыгъэ ин зезыхьа ди лъэпкъэгъум и цIэр игъащIэкIи тхыдэм къыхэнащ. Чылар а Iуэху хьэлъэм пэлъэщыну и фIэщ зыщIа, тезыгъэгушхуа, хуэмыфащэу зи цIэ ящыгъупщэжа Швецов Павели тщыгъупщэну Iэмал иIэкъым.
ГЪУКIЭКЪУЛ Даут