Урысей къэралым и генерал Хьэгъундокъуэ Едыдж (Николай Константинович) ипхъу Елмэсхъан: православнэ динымкIэ — Галя, католическэмкIэ — Ирен, дуней псом къыщацIыху, Франдж къэралым и лIыхъужь адыгэ бзылъхугъэщ.
Елмэсхъан Урысейм и къалащхьэ Бытырбыху 1898 гъэм къыщалъхуащ. Едыджрэ и щхьэгъусэ Елизаветэрэ быний — пщащитхурэ щIалищрэ зэдапIащ. Ахэр: Нинэ, Галя, Артемие, Александрэ, Тамарэ, Константин (Едыдж), Жорж (Адэмей), Исмэхьил сымэщ.
Хьэгъундокъуэм и бынхэм я Хэкур фIыуэ ялъагъуу, сыт хуэдэ гугъуехь къатемыгуплIами, Урысей къэралым гукIи псэкIи хуэщыпкъэу игъэсэн хузэфIэкIащ. Ауэ и хъыджэбз Елмэсхъан езы Едыдж хуэдэу акъыл жан, псэхугъуэншэу щыпкъагъэм, пэжыгъэм щIэбэн цIыху хъуащ.
Япэ Дунейпсо зауэм и зэманым Едыдж къулыкъум къыхэкIыжу (Псыхуабэ) Пятигорск псэупIэкIэ къыщигъэзэжам, Елмэсхъан а къалэм дэт сымаджэщым дохутыру Iухьащ. Сымаджэщым деж нэхъыбэу зэIэзэр зауэм фэбжь хэзыха зауэлIхэрат. Елмэсхъан абдежым нэIуасэ къыхуохъу зи щхьэм фэбжь хьэлъэ техуа, урыс уэркъ лъэпкъ иным къыхэкIа Баженов Николай. Елмэсхъан а офицер хахуэр къызэфIэгъэувэжыным и акъыли, и гуащIи щымысхьу ирихьэлIащ. Николай нэхъ зиужьыжауэ Бытырбыху щигъэзэжым, Елмэсхъан щхьэгъусэу здищтэри, а къалэм дежи я нэчыхь щрагъэтхащ.
Урысейм революцэм и зэрыхьзэрийр къыщыхъейм, Баженовым и унагъуэр къуэш зэрыукI зауэм нэхъ щихъумэ и гугъэу, КъуэкIыпIэ жыжьэм Iэпхъуэжащ. Елмэсхъан а лъэхъэнэм къыхуэхъуащ щIалэ цIыкIу, ауэ и адэ Николай и къуэпскIэ зыщыгугъ и сабий пажэм гу щихуэн хущIэмыхьэу, дунейм ехыжащ. ЩIалэ цIыкIум и адэм и фэеплъу Николай фIащащ.
Франдж къэралым Iэпхъуэжа нэужь Елмэсхъан етIуанэ унагъуэ ихьэжащ. Ар щхьэгъусэ хуэхъуащ граф Ла- дислэ де Люар. Абдеж католическэ члисэм и унафэкIэ, Елмэсхъан Ирену ятхыжащ. И щхьэгъусэ Ладислэ маркиз де Люар и къуэт, абы къыхэкIкIэ и къуэм и щхьэгъусэри католикыу щытын хуейт. Елмэсхъан сыт хуэдэ дин кърамыгъэщтами, къы- зыхэкIа лъэпкъыр зы махуи игу иригъэхуакъым, икIи хэт къемыупщIми, зэрыадыгэр яжриIэт.
ЕтIуанэ Дунейпсо зауэр къыщыхъейм, Елмэсхъан къызэригъэпэщащ къра- шэкI сымаджэщхэр. Япэ щIыкIэ Тунисым, иужькIэ Италием, Франджым щылэжьащ. Германием Франдж къэралыр къищта нэужь, Елмэсхъан генерал де-Голь къызэтригъэна езанэ дзэм хыхьащ. Абдеж кърашэкI сымаджэщ машинэ тIощIым щIигъу зэригъэпэщащ адыгэ бзылъхугъэ дохутыр ерыщым. Ар щылэжьащ Марокко, Тунис, нэмыцэ генерал Ромель пэщIэта дзэхэм ядэIэпыкъуу.
1944 гъэм графиня де Люар шууейхэм я езанэ хамэ къэрал полкым и бригадирхэм я унафэщI хъуащ. Франджыдзэм нэмыцэхэр я щIыналъэм щрахужам, дзэм япэ иту лъэмыжым зэпрыкIахэм я пашащ Елмэсхъан. Абы къигъэлъэгъуа гуеягъыр зылъэгъуа Маршал Жуен къыжриIауэ щытащ: «Ирен, мы уэ зепхьэ Iуэхухэр цIыхухъущ зэфIэзыхын хуейр, солъэIу уи жьэгу екIуэлIэжи гупсэхуу псэу!» жэуэ.
Елмэсхъан дзэпщышхуэм мэскъалкIэ хуимыкIуэту жэуап иритыжащ: «Сэ уэ сыуисэлэткъым унафэ къысхуэпщIыну, уи Iуэху хэлъкъым сэ зэфIэсхынуми, сыкъыздэхутэнуми, сэ къыстебгъэкIуадэ гуащIэмрэ, неймрэ бийм тебгъэкIуадэмэ, куэдкIэ нэхъыфIщ»…
Елмэсхъан и щIалэ Николай США-м и генерал Кларк и адъютанту зауэм хэтащ, ауэ щIалэ дыдэу капитан нагъыщэр иIэу дунейм ехыжащ.
Зауэр щиухам маршал Жуен адыгэ бзылъхугъэр зыпищI щымыIэу пщIэшхуэ къыхуищIу щытащ. Елмэсхъан нагъыщэу къыхуагъэфэщам и бжыгъэр гъунэжщ. Апхуэдэщ: «Командир в Национальном ордене Легиона Чести», «Старший офицер в Национальном ордене Достоинства», «Крест войны 1939-1945 гг.», «Три Похвалы в приказе корпуса Армии», «Медаль в память Тунисской компании 1943-1945 гг.», «Медаль в память об Итальянской компании 1943-1945 гг.», «Алая медаль Чести Священной Военной службы», «Медаль Эпидемий», «Алая медаль города Парижа»…
Мыбыхэм къинэмыщIауэ, Елмэсхъан нэгъуэщI къэрал куэдым я орденхэр, медалхэр къыхуагъэфэщащ. 1985 гъэм и ныбжьыр илъэс 87-м иту дунейм ехыжащ гуащэ лIыхъужьыр. Ар щIалъхьэжащ Франджым и маршалым хуэдэу, и бэныр топ ла- фетым тету, Сент-Женевьев де Буа кхъэм, и щIалэ Николай бгъуралъхьэжащ.
Зыгъэхьэзырар ГЪУКIЭКЪУЛ Даутщ