Адыгэлъым зыкъыдегъащIэ

ГъэщIэгъуэнщ тхыдэ лъагъуэхэм уриплъэжыну. Нэхъ гъэщIэгъуэныжыр цIыхум и пкъым ирижэ лъым и къуэпс зэпыщIэныгъэхэм урикIуэнращ. ЛIыщIыгъуэ дапщэ темыкIами, сыт хуэдэлъ зэхэпхъа мыхъуами, къызытекIа япэрей лъы ткIуэпсыр гъуэщэнкIэ Iэмал иIэкъым. Ар нэгъэсауэ къахутэф иджырей щIэныгъэлIхэм къызэрыкIуэ дыдэу. ДНК-тест IэмалымкIэ ди лъым хэплъэмэ, дызыщыщри, дыкъызытекIари, ижь-ижьыжым къыщегъэжьауэ къыджаIэфынущ. Ар Iуэху зэпэубыдауи щыткъым, и уасэ нэгъэсауэ щIэптмэ, апхуэдэ къэхутэныгъэкIэ уи къежьапIэр сэтей пхуащIыну къэралым щылажьэ купсэ куэд хьэзырщ. Ар и щхьэусыгъуэу, дунейпсо щIэныгъэлIхэм зэпкърахыу щIадзащ япэм дунейм тета цIыхушхуэхэм, цIыху цIэрыIуэхэм я ДНК купщIэр. Абы и IуэхукIэ къагъэсэбэп и Iыхьлы гъунэгъуу дунейм къытенахэр, е дунейм ехыжахэм я кхъэлъахэжьхэр къатIэщIыжурэ, я къупщхьэм къыхах ДНК купщIэхэм хоплъэ. ГъэщIэгъуэнщ апхуэдэ къэхутэныгъэхэм ущыгъуэзэну. Абыхэм ящыщ зыщ нобэ фи пащхьэ итлъхьэри. ИкIи занщIэу жытIэну дыхуейщ: мы тхыгъэм къыщытхьыр дэ ди еплъыкIэкъым, атIэ дунейпсо щIэныгъэлI цIэрыIуэхэм ящыщхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэмрэ зыхуэкIуа хьэкъымрэщ.

Хэт щымыгъуазэр Колумб Христофор и цIэм? Италием зи къуэпсыр къыщежьэу Испаным щыпсэуа хыщхьэрызекIуэ бэлыхьым и ехъулIэныгъэхэмрэ IуэхущIафIэхэмрэ тхыдэм къыхэнащ. Арами, Италием щыпсэу лъэпкъхэм ящыщу пIэрэт ар? Апхуэдэ упщIэкIэ зэупщIыжар дэракъым, атIэ «Лаборатория генетической идентификации Гранадского университета» дунейпсо щIэныгъэ купсэшхуэм и унафэщI Льоренте Хосе Антониощ. Зэрытлъагъущи, иIыгъ IэнатIэри цIыкIукъым, езыри щIэныгъэлI цIэрыIуэщ. АтIэ, сыт абы и упщIэм и жэуапу къигъуэтар? Колумб Христофоррэ абы и къуэшхэмрэ я «ДНК» купщIэхэр къитIэщIыжри, ахэр зэпкърихкIэрэ щIэныгъэлIым белджылыуэ жиIащ: дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа хыщхьэрызекIуэ Колумб Христофор лъырэ къупщхьэрэкIэ Кавказым щыщщ! Ари, Колмубым и къуэпсхэр Кавказым къыщежьэу, Европэм къызэрыщыхутари гъэщIэгъуэнкъым тхыдэм ухэплъэжмэ.

Хы ФIыцIэм къызэпрыкIыу, генуезхэм я колониехэр ящIри, Тавридэ щIыналъэм къыщетIысэхауэ щытащ XII лIыщIыгъуэм. XIV лIыщIыгъуэм абыхэм къагъэщIагъыххэт Кафэ (иджырей Феодосиер) зи купсэ пщыгъуэр. Ауэ иужькIэ, Тыркухэм а щIыпIэхэр яубыдрэкIэ, генуезхэм я къарум екIэкIуащ, я тепщэгъуэри кIуэдыжащ. И нэхъыбэми заIэтри, я ижьырей хэкужьым ягъэзэжащ. Тхыдэр щыхьэт зытехъуэщи, а зэманым генуезхэмрэ адыгэхэмрэ зэпыщIэныгъэ хуабжь яIэу, с тукIэ, IыхьлыгъэкIи зэрыубыдауэ псэут. Апщыгъуэращ къыщежьар иужьым «Черкесофранки» фIэщыгъэцIэмкIэ зэджа лIакъуэр. НэгъуэщIу жыпIэмэ — адыгэхэмрэ генуезхэмрэ (франкхэм) я зэIыхьлыгъэ зэхыхьэмкIэ къагъэхъуа лъэпкъ зэхэпхъэ лIакъуэщIэт. Генуезхэм я тепщэгъуэр зыIыгъхэм адыгэпщхэр благъэ зыхуащIт, япхъухэр къашэт. Езы адыгэхэми ящыщу католичествэр къэзыщтэу, генуезхэм япхъу къэзышаи куэду яхэтащ. Абы къыщымынэу, щхьэусыгъуэ зэхуэмыдэхэмкIэ Европэм залымыгъэкIэ къыщыхутэти, щаIыгът адыгэхэм къахэкIа пщащэ куэд. Апхуэдэ тхыдэ напэ гуауэхэри къытхуэнащ.

ИджыкIэ нэгъэсауэ къахутакъым Колумб лъыкIэ зыхыхьэ лъэпкъ дыдэр. Тегъэчынауэ жаIэр зыщ — ар зыщыщыр кавказ лъэпкъщ. ИщхьэкIэ къэтхьа генуез- адыгэ зэпыщIэныгъэхэр щыхьэт зытехъуэщи, процент бжыгъэфI щыIэщ Колумбыр адыгэхэм ящыщу къыщIидзынкIэ хъуну. Ар зы лъэныкъуэкIэ. НэгъуэщIу деплъмэ, Колумб Христофор и унагъуэцIэ дыдэри гъэщIэгъуэнщ: тхыдэм къыщагъэсэбэпыр и унагъуэцIэ гъэкIэщIаращ. кIыхьу жыпIэмэ — Колумбо Террэ Рубрэ Христофор. И кум дэт «Террэ Рубрэ» фIэщыгъэцIэхэр нэхъ зэкIуалIэр адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ я бзэ ухуэкIэ кIэуххэращ (псалъэм папщIэ, зэпыту къыщрабжэкIкIэ — «-рэ» кIэухыр къызэрыпыувэр). Ари жызыIэр дэракъым, атIэ Дунейпсо щIэныгъэлIхэм я епльыкIэщ, псалъэм папщIэ тхыдэтх Тернавский Николай.

НэгъуэщI зы цIыху цIэрыIуэ, дунейпсо сурэтыщI, щIэныгъэлI, тхакIуэ, гъуазджэм и лэжьакIуэ — сытми узыфIэмыкIыжыну цIыху зэчиифIэ Да Винчи Леонардо (Леонардо ди сер Пьеро да Винчи) и къежьапIэр адыгэхэм къыхуэкIуэжу ягъэбелджылы. Ари жызыIэр дэракъым, атIэ Дунейпсо тхыдэтх, щIэныгъэрылажьэ, къэхутакIуэ цIэрыIуэхэращ. Псалъэм папщIэ, Леонардо и гъащIэмрэ къежьапIэхэмрэ нэгъэсауэ зыджа, абы и IуэхукIэ куэд къэзытIэщIыжа, Америкэм щыщ тхакIуэкъэхутакIуэ Пеллер Кертис зэхуихьэсыжа дэфтэрхэм языхэзым деж, нэгъуэщI тхакIуэ Мэри Макрейнольдс (мыри Америкэм щыщщ) и псалъэхэр къыщехь: «Рожденный в век последовательного просвещения, незаконнорожденный сын черкесской невольницы сопротивлялся неприятию и предубеждению посреди войн, мелочной политики, эпидемий и религиозного рвения.

Символом ранней страсти Леонардо стал эскиз его умершей и нежно любимой мачехи, наскоро нарисованной в нездоровом воздухе покойницкой» (къыхэзыгъэбелджылыкIар дэращ Б.З.) . «Кларисс Левин Ассошиэйтс» дунейпсо литературэ къэхутэныгъэхэмкIэ купсэм мыпхуэдэу итщ: «Билл Пеппер Кертис пщэрылъ мыпсынщIэр зэфIихри, илъэс 15-кIэ иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэмкIэ, Италием къыщитIэщIыжа архив тхылъхэмкIэ нэгъэсауэ игъэбелджылащ Да Винчи Леонардо и анэр залымыгъэкIэ Европэм ираша адыгэ бзылъхугъэу зэрыщытыр». Зи гугъу тщIы Пеппер Кертисрэ абы иужьрейуэ къыдигъэкIа «Леонардо» романымрэ тепсэлъыхьу къэдгъуэта тхыгъэм мыпхуэдэу итщ: «Да Винчи Леонардорэ абы и зэчиймрэ зэфIэкIымрэ я къежьапIэр гугъумыгъут — залымыгъэкIэ яIыгъ адыгэ бзылъхугъэм къилъхуауэ, и адэм зэримыпэсу, фIыуэ къэзылъагъуу къыхуэна цIыху закъуэм — мылъхуанэ ныбжьыщIэ Альбэ и лъагъуныгъэ ткIуэпсщ къылъысын и насып къихьар. Иужьым, Дева Мария, Мона Лиза сымэ я образхэр къыщигъэлъэгъуэжкIэ, IэфIу и гум къинэжа и анэмрэ мылъхуанэмрэ я теплъэращ къигъэсэбэпри». Нэхъ IупщIыжу дыхэIэбэжмэ, «Вокруг света» журналым мыпхуэдэу къыщытопсэлъыхь Леонардо и къэхъукIам: «Леонардо — Флоренцием нотариусу щылажьэ Пьеро ди Антонио да Винчирэ абы нэчыхь зыдимыIэ бзылъхугъэмрэ къахуэхъуа сабийщ.

Ар къыщыхъуар мэлыжьыхьым (апрелым) и 15-ращ. Леонардо и анэ Катеринэ «лъы къабзэт», бзылъхугъэ дахэт, ауэ езыр залымыгъэкIэ яIыгът, цIыху щхьэхуиттэкъым, езы Пьеро ди Антонио да Винчи щIалэми къэрал хабзэм тету нэчыхь нэгъуэщI бзылъхугъэм диIэххэти, Катеринэ къишэну Iэмал иIакъым. Дауэ щымытми, и адэшхуэм сабийр унагъуэм къринащ. Езы Катеринэ щхьэгъусэу иратащ я ныбжьэгъу, унагъуэкIэ зыкIэлъыкIуэ гончар Антонио ди Пьеро Бути дель Вакка. Ар щыпсэут Кампо-Дзеппи къалэм». Зэрытлъагъущи, адыгэ бзылъхугъэм а зэманым зэрихьэ цIэр Катеринэт. Абы щхьэусыгъуэ хуэхъуар католичество диным ихьэу, и цIэр зэрахъуэжаращ.

Леонардо зыпIар и адэра, хьэмэрэ и анэра, е и мылъхуанэра? Мы упщIэм и жэуап иджыкIэ нэгъэсауэ къахутакъым. Арами, «Я, Мона Лиза» и фIэщыгъэцIэу Джин Калогридис (Америкэм щыщ тхакIуэ) къыдигъэкIа романым щигъэбелджылы образ нэхъыщхьэхэм ящыщщ адыгэ пщащэ Дзалумма и образыр. Ар унагъуэм залымыгъэкIэ щаIыгъ, зи щхьэ хуимыт пщащэу, сабийхэм я гъэсакIуэу, Да Винчи Леонардо и «Мона Лиза» образыр къызытрищIыкIарауэ къегъэлъэгъуэж тхакIуэм. Мыпхуэдэуи къытопсэлъыхь: «Дзалумма адыгэхэм ящыщ пщащэт, КъуэкIыпIэ бгы жыжьэхэм къыщалъхуат.

КъызыхэкIа лъэпкъыр дуней псом щыцIэрыIуэт дахагъкIэ. Езы Дзалумма къупщхьэшхуэу набдзэ, щхьэц фIыцIэу, нэкIу хужьу — къызыхэкIа лъэпкъым дахагъкIэ епцIыжатэкъым. Абы и щхьэц ухуэна Iувым ехъуапсэти лIэт Флоренцием щыщ бзылъхугъэу хъуар. Зэзэмызи Дзалумма и анэдэлъхубзэмкIэ зыгуэрхэр и щхьэ хужиIэжт. Абы къиупсэлъ бзэр ещхьтэкъым сыкъызэрыхъурэ зэхэсха зы лъэпкъыбзэми» (Калогридис Дж. Я, Мона Лиза. М.: Эксмо, Домино, 2006. http:// www. ii tme r.n et/br/?b=I29 87)

НэгъуэщI зы цIыху цIэрыIуэ, Италием щыщ ди нырылажьэ, щоджэнышхуэ, Карло Медичи теухуауэ къэхутэныгъэ ящIахэм зэрыщыгъэбелджыламкIэ, абыи и лъым и щIылъэныкъуэр адыгэщ. Карло Медичи и адэр — Козимо Медичи, Европэм щынэхъ бей дыдэхэм ящыщт, властрэ пщIэуэ иIэр гъунэжт. Абы и Хэкумрэ къызыщалъхуа щIыналъэмрэ яхуищIамрэ иужьым щIыхьу игъуэтыжамрэ къыбжаIэ дунейм ехыжа нэужь и сыным хутрадза псалъэхэм: «Отец Отечества».

Медичи унагъуэцIэм Флоренцием тепщэгъуэр щиIыгъащ лIыщIыгъуэ псом нэскIэ, дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа «Ренессанс» гъуазджэ къудамэм и къуэпсхэр къыздежьари абыхэм я дежщ. АтIэ, а Козимо щхьэгъусэу иIа Контессине де Барди къыхуилъхуащ къуитI. Абы къыщымынэу, и Хэкум залымыгъэкIэ ирадыгъукIауэ, зи щхьэ хуимыту щаIыгъа Маддалена зи цIэ бзылъхугъэм нэчыхь димыIэу къыхуилъхуащ Кар- ло зыфIища къуэр. Иужьым ар Прато дэт къулъшырыфым и щоджэн тепщэ мэхъу. Инджылызым и энциклопедие тхыгъэхэм мыпхуэдэу ярытщ: «Козимо имел также незаконного сына от черкесской невольницы — Карло (ок. 1428 -1492), который стал прелатом». Зэманымрэ гъащIэмрэ я гухъум адыгэ лъэпкъыр даубыдэу, гуIэгъуэу ягъэлъалъэу дунейм щрапхъыхьыжами, адыгэм и къуэпсхэр зэрымыкIуэдыжыныр наIуэщ. Ар щхьэщытхъугъэкъым, атIэ гушхуэныгъэщ. Зи щхьэр ираудыхыурэ пащтыхь, совет зэманым къыпхырыкIа лъэпкъым и инагъымрэ абрагъуагъэмрэ нобэ ебгъэлъагъужмэ зи фIэщ мыхъужынри нэхъыбэщ, «цIэрыIуэу дунейм тетыр адыгэу къыщIрагъэдзыну и ужь итщ» жызыIэжыни къахэкIынущ. Арами, лъэпкъым иIэщ зэрыгушхуэн, и щхьэр ину Iэтауэ къызэрикIухьын пщIэрэ щхьэрэ, ар здыщыгъэбелджыла тхыдэ щIыгъужу.

Зэманымрэ гъащIэмрэ тхыдэ лъагъуэхэр хэшыпсыхьыжыфынущ, ауэ адыгэлъым хэлъ гуащIагъэр яхуэгъэукъуеинукъым. ГуващIэхами, дуней хъурейм и адрыщIым щхьэдадзыхами, абы зыкъыдигъэщIэжынущ и зэчийкIэ, зэфIэкIкIэ, щыпкъагъэкIэ. Нэхъыщхьэжыр аращи, лIыщIыгъуэ бжыгъэкIэ узэIэбэкIыжми, иджыри — адыгэхэм папщIэ дахагъэу ятхар ди лъэпкъ щIэныгъэлIхэмрэ къэхутакIуэхэмрэкъым къызыпкъырыкIыр, атIэ хамэ лъэпкъхэм ящыщхэращ. Ноби фи пащхьэ итлъхьа хъыбар цIыкIухэр абыхэм я зы щапхъэщ.

БЕМЫРЗЭ Зураб

еджэн

Илъэс пщIы бжыгъэкIэ ди совет къэралыгъуэм пэжыр зэраущэхуам къыхэкIыу, 1917 гъэм къэхъуа Iуэхугъуэхэм фIыуэ дыщымыгъуазэурэ къекIуэкIащ. А гъэр хуабжьу хьэлъэу щытащ. АтIэ, апщыгъуэращ пащтыхьыр щытрадзар: февраль буржуазнэ революцэмрэ Октябрь революцэмрэ къыщыхъеяр.

Властым щIэбэнкIэрэ, «хужьхэмрэ» «плъыжьхэмрэ» гущIэгъуншэу зэрыукIащ, цIыху гъащIэхэр, гугъапIэхэр якъутащ. Нобэ зи гугъу фхуэтщIынур а илъэс дыджхэм псэуа, еджагъэшхуэу, къэрал лэжьакIуэшхуэу щыта, адыгэлI нэс зыхужаIа Шэпар Кушыку Садыкъ и къуэращ. Ар 1880 гъэм Кубань областым и Баталпашинскэ къудамэм хыхьэ Хьэтокъущыкъуей къуажэм къыщыхъуащ. ЩIалэм и адэ Садыкъ диным быдэу епхауэ щытащ, Каир дин IуэхумкIэ ищхьэ щIэныгъэ щызригъэгъуэтат, Мэчэ кIуэри, хьэж къищIат. Къуажэм пэщIэдзэ щIэныгъэ щызэригъэгъуэта нэужь, Кушыку Ставрополь реальнэ училищэм, Екатеринодар егъэджакIуэ институтым, Варшавэ дэт университетым и экономикэ факультетым щеджащ.

Тхыгъэхэм къызэрыхэщыжымкIэ, абы и гуащIэдэкI лэжьыгъэр Богословскэ станицэм егъэджакIуэу къыщыщIидзащ. ИужькIэ Хъурзыгу къуажэм дэт класситI училищэм щригъэджащ. «История школы аула Тазартуковский» тхыгъэм къызэрыхэщыжымкIэ, Кушыку 1908 гъэм зы класс училищэм и унафэщIу икIи егъэджакIуэу лэжьащ. А илъэсхэрагъэнщ абы мы къуажэм щыщ Тэзэртыкъуэ КIуэкIунэ щхьэгъусэ къыщыхуэхъуар. Абыхэм зыпхъу къащIэхъуащ икIи я пщащэм Кулымжан (Шурэ) фIащащ.

1914 гъэм Тебэрды деж Къэрэшеймрэ Шэрджэсымрэ (Черкесиемрэ) я егъэджакIуэхэм я зэIущIэ щрагъэкIуэкIащ. Ар бгырыс еджапIэхэм зэрыщрагъэджэнум теухуауэ щытащ. Абы хэтащ Шэпар Кушыкуи. 1915 гъэм къыдэкIа «Кубанская школа» журналым егъэджакIуэу щыта Шэпархэ Кушыку, Умар, Ехья сымэ я цIэр къыщыхощыж. Абы Шэпар Кушыку и «Курсы вероучителей и женский вопрос среди горцев» тхыгъэр къытехуауэ щытащ.

Революцэр къэхъеиным ипэ къихуэу, къэралым и светскэ, политикэ гъащIэм Кушыку жыджэру хыхьащ. 1917 гъэм фокIадэ (февраль) -жэпуэгъуэ (октябрь) мазэхэм Временнэ Правительствэм и телъхьэхэмрэ абыхэм япэщIэтхэмрэ я съездхэр ирагъэкIуэкIащ. Мэкъуауэгъуэм (июным) и кIэм, бадзэуэгъуэм (июлым) и пэм къэзакъхэм я пашэхэмрэ областым щыпсэу адрей лъэпкъхэмрэ я кум зэгурымыIуэныгъэ къыдэхуащ. А Iуэхугъуэм ехьэлIауэ Мейкъуапэ къудамэм и ХьэкIуринэ къуажэмрэ Елбыргъэнрэ Зеикъуэрэ я кум дэта суд-пристав станымрэ деж адыгэхэм съезд щрагъэкIуэкIащ.

СъездитIми и пашэу щытар пщы Щыхьым-Джэрий СулътIанщ, секретарыр Шэпар Кушыкурэ Ботэщ Ибрэхьимрэт. Къызэхуэсахэр Щыхьым- Джэрий СулътIан и докладымрэ ефэнды Иуан Хьисэ и Iуэху еплъыкIэмрэ щIэдэIуа нэужь, унафэ ящIащ къэзакъхэмрэ адрей урыс жылагъуэхэм дэсхэмрэ зыми я лъэныкъуэ дамыщтэну. КъинэмыщIауэ, ахэр упщIэ куэдым хэплъащ. «Союз учредителей мелкого кредита» Кубань купсэм и ревизору щыткIэрэ, Шэпар Кушыку къыхилъхьащ къуажэхэм кооператив IуэхущIапIэхэр къыщызэIуахыну.

Апхуэдэ къыхэлъхьэныгъэр абы дащтащ икIи ахэр къызэригъэпэщыну Шэпарым и пщэ иралъхьащ. Зэман кIэщIкIэ абы сатущIапIэхэр къуажэ къэс къыщызэригъэпэщащ. ШыщхьэIум (августым) и 23-м ХьэкIуринэ къуажэм къыщызэIуахащ бгырысхэм я япэ съезд. Абы хэтащ Кубань областымрэ ХыфIыцIэ (Черноморскэ) губерниемрэ щыпсэу лъэпкъхэм я лIыкIуэхэр. Абыхэм хахащ бгырыс лъэпкъхэм я лIыкIуэхэр зыхэт Кубань область бгырыс комитетымрэ Кубань область бгырыс советымрэ. Комитетым хагъыхьащ Щыхьым- Джэрий СулътIан, Натырбэ Кушыку, Шэрэтлъыкъуэ Кърым-Джэрий, Хубиев Хьэсэнбий сымэ.

Советым — Бэлэтокъуэ Байзрыкъуэ, Улэгъай Къасболэт, Трахъуэ Хьэмид, Тыгъуэн Мырзэбэч, Совмыз Мыхьэмэд, Иуан Хьисэ, Индрис Зэбыт, Байрамуков Илас, Лайпанов Хьэжы-Къэзий, Биджиев Тохътар сымэ. ЗэIущIэм и кIэм, шыщхьэIум (августым) и 18-р Кубань областым щыпсэу бгырысхэм я къэщIэрэщIэжыныгъэ махуэу ягъэуващ. 1918 гъэм Ленин Владимир Москва къалэм щригъэкIуэкIа Советхэм я Урысейпсо съездым Отрадненскэ къудамэм (апщыгъуэм Баталпашинскэ къудамэм арат зэреджэр) щыщу нэрыбгэ 12 игъэкIуащ. Абыхэм яхэтащ Шэпар Кушыкуи. А махуэм гъущIгъуэгум и лэжьакIуэхэм зыкъаIэтат совет властым политикэ ирагъэкIуэкIымкIэ мыарэзыуэ. Ленин делегатхэм ялъэIуащ съездыр къагъэ увыIэу, зыкъэзыIэта цIыхухэм я пащхьэ къыщыпсалъэмэ, Iуэхур мамыру зэфIахмэ зэрынэхъыфIыр. Апхуэдэуи ящIащ икIи псори мамыру зэбгъэдэкIыжащ. ЦIыхухэр зыгъэсабырыжахэм, абыхэм я пащхьэ купщIафIэу къыщыпсэлъахэм ящыщт Шэпар Кушыку.

Съезд нэужьым, Лениным Кушыку ириджэри, финансхэмкIэ Наркоматым жэуаплыгъэ зыхэлъ IэнатIэ къыщригъэлъэгъуащ. АрщхьэкIэ, апщыгъуэм къэралым и IуэхузехьэкIэ куэдымкIэ мыарэзыуэ Шэпарыр щытти, а IэнатIэм техьэн имыдэу, Кавказым къэкIуэжауэ щытащ. 1918 гъэм бжьыхьэм Кубань областым и Баталпашинскэ къудамэр Деникиным и хужьыдзэм и нэIэм щIэуващ. Къудамэм и атаману трагъыхьащ старшина Косякин Н. Абыхэм администрацэ къыщызэрагъэпэщым, Кубань Край Радэм и хэхыныгъэхэр ирагъэкIуэкIащ. Черкесием къыбгъэдэкIыу, абы хыхьащ Ажий Амфокъуэ, Шэпар Кушыку, Дзыбэ Асхьэд, Тыгъуэн Мырзэбэч, Щыхьым- Джэрий СулътIан, Ботэщ Ибрэхьим сымэ. 1918-1920 гъэхэм Къэрэшеймрэ Черкесиемрэ я щIыналъэхэм властыр хужьыдзэм щаIыгъащ.

АрщхьэкIэ, белогвардейцхэм бгырыс лъэпкъхэм я хабзэхэр къызэрамылъытэм, ахэр зэхэзехуэн зэращIым къыхэкIыу, цIыхухэм дзыхь хуамыщIыжу хъуащ. 1920 гъэм властыр зыубыда большевикхэр къуажэдэсхэм я дэIэпыкъуныгъэ хуэныкъуэт. Абы папщIэ пщIэ зиIэ, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ цIыху Iущхэр я лъэныкъуэ ящIт. Апхуэдэу, Шэпар Кушыку и гъащIэм, и лэжьыгъэм совет зэманыр къыхохьэ. Елбыргъэн округыр къыщагъэщIым, абы и япэ унафэщIу Кушыку трагъыхьэ. ИужькIэ, 1922-1924 гъэхэм, Ленин и жэрдэмкIэ, Кушыку Афганистаным ягъакIуэ. Абдеж Совет Урысейм и лIыкIуэу Кабул щолажьэ.

КъинэмыщIауэ, Афганистаным и къалащхьэм дэт университетым экономикэмкIэ лекцэхэм къыщоджэ. 1924-1925 гъэхэм, Микоян А. и нэIэм щIэту, Ростов деж, партым и Ищхъэрэ-Кавказ крайкомым щолажьэ. Ингушхэр, осетихэр, терскэ къэзакъхэр зэрызэгурымыIуэм, хьэлэбэлыкъышхуэ яку къыдэхуэу зэрыщытым къыхэкIыу абыхэм я Iуэхур мамыру зэфIигъэкIыну Совнаркомым и лIыкIуэу Кушыку Ингушым ягъакIуэ. Абы къуажэхэр къызэхекIухь. Ингуш лъэпкъхэм я нэхъыжьхэр къызэхуишэсри, мамыру Iуэхур зэфIамыхмэ, къэралым дзэ узэда къришэу ингушым я лъэпкъыр ягъэсабырыну унафэ зэрыщыIэр къагуригъэIуащ. Абы насыпыншагъэшхуэ кърикIуэнури IупщIу яжриIащ. Абы иужькIэ ингуш лъэпкъыр сабыр хъуащ, зэгурыIуэныгъэ зэдащIри, Iэпи щIадзащ.

Кушыку Москва къигъэзэжри, Iуэхур зыIутыр къэрал унафэщIхэм яжриIащ. Абы иужькIэ къэралым и дзэ узэдар Ингушым ирашэн мурадыр ягъэувыIащ. 1925-1926 гъэхэм Кушыку Дагъыстаным, Азербайджаным финансхэмкIэ я Совнаркомым жэуаплыгъэ зыпылъ IэнатIэ зэхуэмыдэхэм пэрытащ. 1926 гъэм Шэпар Кушыку и Хэкум къашэжу, Черкес Автоном Областым и облисполкомым и тхьэмадэу трагъыхьэну я гугъащ. АрщхьэкIэ, абыкIэ мыарэзы цIыхухэр къыкъуэкIащ икIи Кушыку ехьэлIауэ абыхэм щэху тхыгъэхэр Москва ирагъэхьу щIадзащ.

Абы кърикIуар гурыIуэгъуэщ — Кушыку апхуэдэ дзыхьыр къыхуагъэфэщэжакъым. 1926 гъэм революционер, Черкес Автоном Областым и облисполкомым и лэжьакIуэ пажэ Къалмыкъ Аслъэнбэч яукIащ. Абы иужькIэ областым зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщыхъуащ. ЦIыху Iущхэр, интеллигентхэр, щIэныгъэ зыбгъэдэлъхэр хьэпсэм ихуащ, иныкъуэхэр щIыпIэ жыжьэхэм ягъэкIуащ. Апхуэдэ гузэвэгъуэри Шэпар Кушыку къылъэIэсащ. Ар зэраубыдынур и ныбжьэгъухэм къыщыжраIэм, областым икIри, Шэшэн, Ингуш, Дагъыстан, Адыгей хэгъуэгухэр илъэскIэ псэупIэ ищIащ. ИужькIэ, щэхуу Хьэтокъущыкъуей къуажэм къыщыкIуэм, бзэгу яхьри, ирагъэубыдыну пылъа щхьэкIэ, IэщэкIэ узэдауэ къуажэм къыдыхьа мылицэхэм яIэщIэкIащ.

АрщхьэкIэ Кушыку жыжьэ кIуэфакъым. ИкIэм-икIэжым къаубыдщ, укI тралъхьэри, Ростов хьэпсэм щIадзащ. Шэпар Кушыку лъэхъуэщым зэрисыр Микоян и деж нэсащ. Ар къыщыхэ псалъэм, укIыр трахри, илъэси 10-кIэ хьэпсэ ящIащ. Магадан лъэхъуэщым илъэсищкIэ исауэ, Микоян А. аргуэру хэпсалъэри, 1930 гъэм Кушыку къаутIыпщыжащ. Абы иужькIэ Шэпарыр Москва къалэм финанхэмкIэ Наркоматым щылэжьащ. Илъэс нэмыскIи Наркомнацми лъэпкъ Iуэхухэр зэригъакIуэу яхэтащ.

Апщыгъуэм япэ дыдэ Сталин нэIуасэ хуэхъуауэ щытащ. ИтIанэ, Наркоматым иунэтIри, заводышхуэхэр здыращIыхь Кузнецк хэгъуэгум ит лъэхъуэщхэм я унафэщIу щытащ. А зэманым мыбдежым мин пщIы бжыгъэм щIигъу, зи хуитыныгъэхэр зыIырахыу ягъэтIыса цIыхухэр щылажьэт. Мис абыхэм я лэжьыгъэр Кушыку и нэIэм щIагъэуват. Апщыгъуэхэращ Кушыкурэ Джугашвили Иосифрэ аргуэру щызэхуэзар. Абхъазым зыщигъэпсэхуу, Сталинымрэ абырэ хы Iуфэм къыщакIухьауэ щытащ. Сыхьэт бжыгъэкIэ ахэр зэпсэлъащ. Сталиныр щIэупщIащ Ищхъэрэ Кавказым и экономикэм и щытыкIэм лъэпкъ Iуэхухэм, Кузнецк бассейным и ухуэныгъэр щаухынум. 1937 гъэм аргуэру бзэгу яхьри, Кушыку ирагъэубыдащ. Апщыгъуэми укI тралъхьэри, 1938 гъэм сентябрым и 9-м яукIауэ тхыгъэхэм къыхощыж.

АрщхьэкIэ ар пэжтэкъым, Кушыку псэууэ къызэтенат. А зэманым Шэпарым гугъуехь куэд къызэринэкIащ. Уралым къыщыщIидзэри Владивосток нэс лъэхъуэщ куэдым ису и гъащIэм щыщ IыхьэфI игъэкIуащ. Хэку зауэшхуэр къыщыхъеям Кушыку Георгиевск лъэхъуэщым ягъэкIуэжащ. 1942 гъэм нэмыцэхэр Георгиевск къыдыхьащ. Чекистхэм хьэпсэм исхэр Iуашын яхущIыхьакъым. Кушыку зэрыс камерэм, зэдзэкIакIуэ и гъусэу, нэмыцэ офицер къыщIыхьащ. Ар Шэпарыр хьэпсэм щIисымкIэ щеупщIым, бухгалтеру щытауэ, къэралым и мылъкум щыщIэныгъэ иригъэгъуэтауэ яжриIащ. Кушыку жиIар пэжрэ пцIырэ зэхагъэкIыну зэман яIэтэкъым, итIани, хьэпсэ дэфтэрхэр щыIэжтэкъым. Апхуэдэу щыхъум Кушыку къаутIыпщыжащ. Ар Черкесск къыщыкIуэжам, абыи нэмыцэхэр къынэсат.

Нэмыцэхэм я щIыгъуу къэкIуа генерал-лейтенант СулътIан Кълъышжэрий Шэпарыр и нэIуасэфIу щытти, ириджэри, къыжриIащ Черкес областым и унафэщIу увыну. АрщхьэкIэ, Шэпарым ар ауи идакъым. ИкIи жиIащ мылажьэ мыхъумэ, музейм и директору увыну зэрыхуейр. Нэмыцэр ди хэгъуэгум мазихкIэ итыхукIэ Шэпарым хузэфIэкIащ музейм и лэжьыгъэр къиIэтын. Абы адыгэм пасэм щыгъуэ къагъэсэбэпу щыта, ди нэхъыжьхэм къащIэна хьэпшыпхэр къуажэхэм къыхидзурэ, музейм щигъэтIылъат. Зауэ нэужьми аргуэру Шэпарыр хьэпсэ ящIри, Коми АССР-м ягъэкIуащ. Апщыгъуэм Кушыку и ныбжьыр илъэс 66-рэ хъут. Абдеж илъэси 9-кIэ щыIауэ, и ныбжьымрэ и узыншагъэмрэ къыхалъытэри, 1955 гъэм къаутIыпщыжащ. Хьэпсэм щисым адыгэ лъэпкъым и тхыдэм теухуауэ тхыгъэ хьэлэмэтхэр итхауэ щытащ. Абы къигъэсэбэпащ апщыгъуэм хьэпсэм къыдиса академикхэм, тхыдэджхэм, еджагъэшхуэхэм къаIуэтэжа хъыбархэр.

Ди жагъуэ зэрыхъущи, Кушыку чемоданитIым дэзу итхауэ щыта адыгэм и тхыдэр Ростов къалэм и вокзалым деж щыфIадыгъуащ. «Алыхьым иджыри сытыт узэрелъэIунур?», — жаIэу къуажэдэсхэр къыщеупщIкIэ, «Си нэгум щIэкIа псом нэужь, Алыхьталым си Хэкум узыншэу сыкърихьэжащ. Абы иужь, зыгуэркIэ селъэIуну соукIытэ», — Кушыку жэуапу яритыжт. Уэркъ пажэм къахэкIа, щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъа Шэпар Кушыку 1956 гъэм ноябрым Зеикъуэ къуажэм дунейм щехыжащ и закъуэу, властыщIэм щысхьыншэу зэтриукIа и унагъуэмрэ къыдалъхуахэмрэ имыгъусэу.

КЪЭЗЭНОКЪУЭ Хьэсэмбий,

УФ-м и журналистхэм я Союзым хэт

еджэн

ЩIыхь нагъыщэ

1991 гъэм, шыщхьэIум (августым) и 14-м Куржым (Грузием) и Къэрал Советым и дзэхэр Абхъазым зауэкIэ ибэнауэ щытащ. Ищхъэрэ Кавказым щыпсэу лъэпкъхэр Абхъазым, дэIэпыкъуэгъу хуэхъуауэ щытащ апщыгъуэм. Езыхэм я зэхэщIыкIыныгъэрэ гудзакъэрэкIэ къуэш республикэм дэIэпыкъуну Iэпэр хуэзишияхэм ящыщщ Къэрэшей-Черкес Республикэри. Ди республикэм щыщу нэрыбги 121-рэ АбхъазыщIым къыщыхъуа зауэм хэтащ.

Абы щыщу 13-р хэкIуэдащ, 34-р уIэгъэ хъуащ, фэбжь хахащ. 1991 гъэм шыщхьэIум и 15-м Гудаутэ къалэм япэ доброволец гупхэр дыхьауэ щытащ. Дэтхэнэри хьэзырт мамырыгъэмрэ зэгурыIуэныгъэмрэ Абхъаз щIыналъэм тепщэ щыхъу жыным и гуащIэ хилъхьэну, уеблэмэ щхьэузыхь зыхуищIыну. Мис апхуэдэ дэIэпыкъуныгъэ Абхъаз Республикэм зыщигъуэта, «доброволец» щIыхьыцIэр зыхуэфащэхэм я Махуэ ягъэнэIуауэ, илъэс къэси шыщхьэIум и 15-м ягъэлъапIэ.

И д ж ы б л а г ъ э Черкесск къалэм дэт къэрал филармонием фэеплъ пшыхь щекIуэкIащ. Ар къызэригъэпэщащ «Бое вое братство» Урысейпсо жылагъуэ зэгухьэныгъэм и Къэрэшей-Черкес къудамэм. Къызэхуэсахэм япэ псалъэкIэ захуигъэзащ республикэм щызэхэт «Боевое братство»-м и пашэ АфIэунэ Исхьэкъ. — Нобэрей пшыхьыр икIи гуфIэгъуэщ, икIи нэщхъеягъуэщ. ГуфIэгъуэщ, сыту жыпIэмэ, иджыри зэ дызэришэлIащ, иджыри зэ дызэригъэлъэгъуащ.

Нэщхъеягъуэщ, сыту жыпIэмэ, къытхэмытыж, зи щхьэр Абхъазым и хуитыныгъэм хуэзыгъэтIылъахэр дигу къыдогъэкIыж. Ахэр я лъэпкъым, къэзылъхуам, жылагъуэм я къуэ щыпкъэщ, лIыхъужьщ. Аращ сыт щыгъуи ди гум зэрилъынур. Зэгуэрми тщыгъупщэнукъым мамырыгъэм папщIэ зи щхьэр хэзылъхьахэр. ЛIыхъужьхэм—ену щIыхь! — жиIащ АфIэунэ Исхьэкъ икIи Абхъаз зауэм зи щхьэ хэзылъхьа дэтхэнэми и цIэр къриIуащ. Иужьым пшыхьым хэтахэр зауэм хэкIуэдахэм щыту зы дакъикъэкIэ яхуэщыгъуащ. Къызэхуэсахэм захуигъэзащ Афганистаным щы- зэуахэм, ныкъуэдыкъуагъ зытелъхэм я Урысейпсо советым и жылагъуэ зэгухьэныгъэм и пашэ Жданов Геннадий.

— Илъэс 25-рэ текIыжами, Абхъазым къыщыхъуа гуауэр тщыгъупщакъым. Афганистаным щекIуэкIа зауэм хэтахэм нэхъри зыхэтщIауэ щытащ апщыгъуэм Куржым Абхъаз Республикэм ириха леягъэр. Мы пшыхьым къекIуэлIахэми, псэзэпылъхьэпIэ ихуахэм дэIэпыкъуэгъу яхуэхъуа дэтхэнэми фIыщIэ худощI. Апхуэдэр зэи къытримыгъэзэжкIэ! Ма- мырыгъэмрэ зэгурыIуэныгъэмрэ щIылъэм щытепщэну! — жиIащ Жданов Геннадий.

Абхъаз Республикэм доброволецу кIуауэ щытахэм, абдеж мамырыгъэр щызэфIэгъэувэжыным зи къа рурэ зи гъащIэрэ хэзылъхьахэм я щIыхьым и нагъыщэу, пшыхьым деж зауэлI куэдым я цIэ щраIуащ, яхуэфащэ зауэлI нагъыщэхэри хуагъэфэщащ. Апхуэдэу, «За ратную доблесть» медалымкIэ къыхагъэщащ Балэ Сергей, Шыбзыхъуэ ЗэIудин, Жьыкъуэ Альберт сымэ. «Ветеран локальных войн СССР и России» медалымкIэ къыхагъэщащ Къундет Аслъэн, Байрамкулов Расул, АфIэунэ МуIэед, Банэ Абу-Исуф, Тхьэгъэпсэу Увжыкъуэ сымэ. «15 лет Всероссийской общественной организации ветеранов «Боевое братство» медалыр Хужь Арсен, Бэрокъуэ Рэмэзан, Джамбидаев Щамил сымэ хуагъэфэщащ. — Си щхьэкIи, пшыхьым къекIуэлIа псоми къабгъэдэкIыу тхьэгъэпсэу псалъэ жесIэну сыхуейщ мыпхуэдэ Iуэху угъурлыр, мы пшыхьыр зи жэрдэм АфIэунэ Исхьэкъ. Тхьэгъэпсэу вжызоIэ абхъаз зауэм хэта дэтхэнэми, пшыхьым къекIуэлIами, къемыкIуэлIэфами. Къытхэмытыжхэми я фэеплъыр ену ди гум илъынущ.

Зауэр сыт щыгъуи гуауэщ, хэщIыныгъэщ. Абхъазым и къуэ 4800-рэ хэкIуэдащ а зауэм. ФIы хихакъым хьэлэбэлыкъыр къезыхьэжьа Куржыми. Абы и цIыху мин 27-м я щхьэ халъхьащ. Срогушхуэ ди зэныбжьэгъугъэ, зэкъуэшыгъэ зэпыщIэныгъэм. Абхъаз Республикэр зэрыщыIэр, мамырыгъэр я щIым зэрыщытепщэр фи лIыгъэм, фи псэемыблэжыныгъэм и фIыщIэщ. Тхьэгъэпсэу жыдоIэ мыпхуэдэ махуэ хэха, доброволецым и Махуэ Абхъаз Республикэм игъэувауэ, илъэс къэси зэригъэлъапIэм папщIэ, — жиIащ республикэм щыпсэу адыгэхэм я нэхъыжьхэм я Хасэм и тхьэмадэ Банэ Абу-Исуф. Пшыхьым хэтахэм удз гъэгъа блэрхэр ЩIыхьым и Алеем щагъэтIылъащ. Филармонием и артистхэм пшыхьыр уэрэдхэмрэ зыкъэгъэлъэгъуэныгъэмрэкIэ ягъэбжьыфIащ.

ТУАРШЫ Ирэ

еджэн

Лъэпкъым и къекIуэкIыкIар

Къэбэрдеишхуэм щыпсэуа адыгэхэм я иужьрей пщы уэлийуэ щытащ Бэчмырзэ Жанхъуэт и къуэ Кушыку. Бэчмырзэ унагъуэцIэр къэзыщтауэ щытахэр Пщыапщокъуэ Къазий къытепщIыкIахэращ. Къазий и къуэрылъху Жамболэт щIалих къыщIэхъуауэ щытащ: Тэтэрхъан, Щолэхъу, Долэт –Джэрий, Бэтокъуэ, Къайсын, Елмырзэ сымэ.

Тхыдэтххэм къызэраIуатэмкIэ, Бэчмырзэ (Бекмурза) унагъуэцIэр япэ къэзыщтар Тэтэрхъанщ. Урысейм къулыкъу хуэзыщIа Бэчмырзэ зэкъуэшхэр Православнэ члисэм и тхылъми Урысей уэркъхэм я тхылъми «Бекович-Черкасский» жэуэ иратхащ. Бэчмырзэ и щIалэхэм Урысей къэралым къулыкъу щрахьэкIыным генералиссимус Михаил Алегукович Черкасскэр хэмыпсэлъауэ фIэщ щIыгъуейщ. Къетыкъуэ Бэчмырзэ и щIалэ нэхъыжь Тэтэрхъан къыщыхъуа гъэр щыгъэнэхуа тхыгъэ нобэкIэ убзыхуауэ щыIэкъым, ауэ и гъащIэм и къекIуэкIыкIам теухуа тхыгъэхэр урысей тхыдэм къыхахыжащ. А тхыгъэжьхэм Тэтэрхъан и гъащIэм и къекIуэкIыкIа псор къаIуатэу щымытми, зэфIиха Iуэху куэдым дыщагъэгъуазэ.

Псалъэм папщIэ, тхыгъэжьхэм къытхуаубзыху 1711 гъэм адыгэхэм Кърым хъаным и дзэр Псыжь адрыщI деж щызэтракъутам, Тэтэрхъан адыгэ шуудзэм зэрыхэтар. 1732 гъэм Къэбэрдеишхуэм и пщы уэлий Мысост и къуэ Ислъамбэч дунейр щибгынэжым, Тэтэрхъан Къэбэрдеишхуэм я пщы уэлий хъуащ. 1736 гъэм Урысей къэралымрэ Тыркумрэ я зэпэщIэтыныгъэр къыщыхъейм, Тэтэрхъан урысхэм я дэIэпыкъуэгъуу шу минитI игъэкIуауэ щытащ. АдэкIэ 1737 гъэм Тэтэрхъан и унэкъуэщ Къетыкъуэ Аслъэнбэч урыс пащтыхьым тхьэусыхэ тхыгъэ хуригъэхьауэ щытащ и къуэшым Тыркум и лъэныкъуэр къызэрищтамкIэ.

А лъэхъэнэм Урысейм и быдапIэ Тарки мафIэсышхуэ къыщыхъеяуэ щытащ. Урыс быдапIэм мафIэсыр Тэтэрхъан и унафэкIэ ирадзауэ Аслъэнбэч пащтыхьым тхыгъэ щыIэщIигъэхьэм, пщы уэлийр шынэри Ащтырхъан (Астрахань) зыгъэпщкIупIэкIэ Iэпхъуэжащ. Аслъэнбэч а лъэхъэнэм Мысостхэ IупэфIэгъу къищIри Къэбэрдеишхуэм и пщы уэлий яфIэхъуащ. Куэд темыкIыу урыс Правительствэм лIыкIуэ къигъакIуэри Тэтэрхъан и къуэш Аслъэнбэчым ирагъэкIужауэ щытащ.

Тэтэрхъан и къуэшым екIужа иужь, и лъахэм къигъэзэжри, куэд темыкIыу дунейм ехыжащ. Ауэ и унагъуэцIэм адэкIэ къыпащэну щIалищ къигъэнащ: Кургъуокъуэ, Жанхъуэт, Мысост жэуэ. АдэкIэ Бэчмырзэ Тэтэрхъан и къуэш нэхъыщIэ Долэт-Джэрий, Кавказым и мызакъуэу, Урысей псом а унагъуэцIэр цIэрыIуэ ищIын хузэфIэкIащ. Долэт-Джэрий Урысейм къэхута зэрыхъуар нобэр къыздэсым убзыхуауэ щыткъым, ауэ Бэчмырзэхэ я мызакъуэу, лъэпкъ псор дызэрыгушхуэн, дызэрыинын лъэужь дахэ абы дунейм къытринащ. Бэчмырзэ унагъуэцIэр зезыхьахэм Долэт-Джэрийщ псом япэ Урысейм я члисэ тхылъми, уэркъышхуэхэм я тхылъми Бекович-Черкасский унагъуэцIэр зрату, Александр и цIэу иратхар.

АдэкIэ Александр Бекович-Черкасский и цIэм ущрехьэлIэ 1708- 1709 гъэхэм пащтыхь Петр езанэм кхъухьхэр хым щызегъэкIуэным хурагъэджэну уэркъ щIалэщIэ гуп Италием, Голладием ягъэкIуахэр щагъэбелджылам. Черкасский Александр Бекович еджэныр къызэриухыу, пащтыхь Петр езанэм и унафэкIэ, Преображенскэ полкым и къулыкъур щрегъажьэ. 1714 гъэм мэкъуауэгъуэ (июнь) мазэм и 2-м капитан-поручик Черкасскэр пащтыхьым иреджэри хъыбарыщIэ зэхихам щыгъуазэ щещI.

Пащтыхьым къыхуахьат убзыхун хуей хъыбар Каспий гуэлым узэпрыкIмэ, Амударья псым и жапIэжьым Хива къэралым я хъаным дыщэ пшахъуэ къыщыхущIахыу. А пщэрылъ хьэлъэр зыгъэзэщIэфыну пащтыхьым дзэпщ иIэхэм яхилъэгъуар Долэт-Джэрий — Александр Бекович-Черкасский закъуэщ. Дзэзешэ щIалэщIэр здэкIуэн хуей щIыналъэм а лъэхъэнэм урысхэр мащIэ дыдэт зэрыщыгъуазэр. Дыщэ къыщIэхыпIэм нэмыщIу, Долэт-Джэрий Индием хуэзышэ гъуэгужьыр къигъуэтыжынри и пщэрылът. 1715 гъэм Черкасский Александр Бекович Ащтырхъан деж щопсыхри, и къэхутэныгъэхэр иригъэкIуэкIыу щIедзэ. Псом япэ къретхэкI Каспий гуэлым деж Иран къэралым бгъэдэлъу щаухуа быдапIэхэр, гуэлым и кхъухь зекIуапIэхэр, кхъухьхэм я тедзапIэхэр. Абдеж Александр къызэрегъэпэщ Каспий гуэлым и япэ географие картэр, фэеплъ мыкIуэдыжу Урысей къэралым къыхуигъэнар. 1717 гъэм Александр Хива хъаным иригъэблагъэри, хьэщIэр щыжейм, и гъуса нэрыбгэ щитхури къыдэкIуэу, зэтраукIащ. Александр и щхьэгъусэу щытащ Урысейм и дзэпщышхуэ, фельдмаршал Галицин Борис ипхъу Марфэ.

Александр иужь кIэщIу иту Марфи дунейм ехыжащ. Марфэ и хьэдэр Каспий хым къыхахыжащ, ауэ бзылъхугъэр хым итхьэлэн щIэхъуа щхьэусыгъуар убзыхуауэ тхыгъэхэм къыхэщкъым. Урысей дзэпщ щIэныгъэлI Бекович-Черкасскэмрэ Марфэрэ щIалитI къащIэнауэ щытащ. Нэхъыжь Александр Александрович быныншэу Урысейм и дзэм и полковникыу дунейм ехыжащ. И адэм и фэеплъу Пензэ областым хыхьэ зы къуажэм Беково фIаригъэщауэ щытащ.

Къуажэр нэхъ ин хъуауэ, нэхъ зиужьауэ ди нобэми щыIэщ. Александр Александрович Бекович-Черкасский нэхъыщIэр Урысейм и дзэм бригадиру къулыкъу щрихьэкIащ. Александр Александрович нэхъыщIэм Бытырбыху и губернатор Мильгунов и пщащэр щхьэгъусэ хуэхъуауэ щытащ. Александррэ Наталье Петровнэрэ щIалитху къащIэхъуащ. Нэхъыжь дыдэмрэ нэхъыщIэмрэ офицерхэу дзэм къулыкъу щрахьэкIащ. Александр Александрович и щIалэ етIуанэ Петр Александрович Бекович-Черкасский полковник нагъыщэр иIэу быныншэу дунейм ехыжащ. Александр Александрович Бекович-Черкасский и щIалэ ещанэ Дмитрий Александрович Симбирск хэгъуэгум и губернатору щытащ.

Действительный Стаский Советник (генерал-майор) нагъыщэр иIащ. АдэкIэ Долэт-Джэрий и къуэш нэхъыщIэ Елмырзэ (Эльмурза Бекович-Черкасский) и шынэхъыжьым хуэдэу и гъащIэр Урысейм и дзэм пищIауэ щытащ. ЩIэныгъэлI къэхутакIуэхэм Елмырзэ къыщыхъуар 1698 гъэрауэ нэхъ трагъащIэ. Урысейм къыщыхутари убзыхуауэ тхыгъэ щыгъэбелджыла щыIэкъым, ауэ щIэныгъэлI куэдым 1720-1721 гъэхэм пщы щIалэщIэр Бытырбыху щеджауэ къалъытэ. 1722 гъэм Елмырзэ офицер нагъыщэр — поручикыр къыхуагъэфащэри, офицерхэм я нагъыщэм къыхущIагъу шпагэсэшхуэр.

Уеблэмэ пащтыхь Петр езанэм и щхьэкIэ ар къыIэщIилъхьауэ щытащ. Абдеж къыщыщIэдзауэ Елмырзэ и гъащIэм и къекIуэкIыкIар тхыгъэжьхэм фIы дыдэу щыгъэбелджылащ. А гъэ дыдэм Елмырзэ Урысейм и пащтыхьым щIыгъуу Каспий хэгъуэгум зекIуэ дэкIуауэ щытащ.

1727 гъэм Елмырзэ подполковник нагъыщэр къилъэщащ. 1731 гъэм Елмырзэ Урысей къэралым и полковник хъуащ. 1737 гъэм Терско-Кизлярскэ дзэ пакIэм и унафэщIу ягъэуващ. Тхыгъэжьхэм къызэрыхэщымкIэ, ахъшэу сом 1300-рэ, хьэжыгъэу четверть 50, шагъыр пэгунищэ (100 ведер вина) къащIыгъужу и улахуэу щытащ.

1744 гъэм бадзэуэгъуэ (июль) мазэм и 15 махуэм Елмырзэ Урысей къэралым и генерал-майор нагъыщэр къыхуагъэфэщащ. А лъэхъэнэм Урысейм Тыркуейм, Персием, Кърымым ядригъэкIуэкIа зауэхэм хэтащ. 1763 гъэм Урысей къэралым и пащтыхьыщIэ Екатеринэ е II-м и деж щыхьэщIауэ щытащ. Елмырзэ 1765 гъэм дунейм ехыжащ. И щIалэ нэхъыжьищым Урысейм и дзэ пакIэхэм езым хуэдэу къулыкъу щрахьэкIащ. И щIалэ нэхъыжь Долэт-Джэрий ротмистр, Темыр-Болэтрэ Иналрэ поручик нагъыщэр яIауэ тхыгъэжьхэм къыхощыж.

Елмырзэ и щIалэ нэхъыжьхэм нэмыщIу, я ныбжькIэ нэхъ сабийуэ щIалитху къыщIэнати я къуэш нэхъыжьхэм я гъэфIэн, гъэсэну ящтэжауэ щытащ. Генерал Елмырзэ и къуэ Темыр- Болэт 1773 гъэм секунд- майор нагъыщэр иIэу Кизляр дэс тэтэрхэм, окочанхэм (шэшэн-ингушхэм), адыгэхэм я унафэщIу къагъэкIуэж. Темыр- Болэт 1775 гъэм дунейр щибгынэжым IэщIэлъа IэнатIэр и къуэш Александр Николаевич Бекович-Черкас ский (Къасполэт ) IэщIалъхьэжащ. Александр Николаевич щхьэгъу сэу Мудар-Кончаковэ Любовь Андреевнэ къищтэри, щIалиплI зэдагъуэтащ.

Нэхъыжьыр Алексейщ, етIуанэр Федорщ (Тембот), ещанэр Ефимщ, Аслъэнбэч нэхъыщIэ дыдэщ. Александр Николаевич Бекович- Черкасский (Къасболэт Елмырзэ и къуэр) къулыкъум илъэс 35-кIэ хэтащ. Полковник нагъыщэр иIэу, и щIалиплIыр ибэу къанэри, дунейр ибгынэжащ. Александр Николаевич и щIалэ етIуанэ, генерал-майор Федор (Тембот) Александрович адыгэм дунейр зэфIэтыху ящымыгъупщэжын щIэпхъаджагъэ къарищIылIащ. 1825 гъэм щIымахуэм и ткIиигъуэм Къэрэмызэ Алий и жылэм теуэри игъэсауэ щытащ. Аращ и лъэпкъэгъухэм Федор Александрович ягу къызэринар.

Езыри быныншэу 1833 гъэм дунейм ехыжащ. ЖыIэпхъэщи, Кавказым щыпсэуа пщыхэм я нэхъ бей дыдэу щытащ Федор Александрович. Ди нобэм шэшэнхэр, ингушхэр, осетинхэр щыпсэу бгы лъапэхэр хэкI имыIэу Федор Александрович Бекович-Черкасский IэщIэлъащ. Тхыгъэжьхэм къызэрыхэщымкIэ, Федор дестынэ мин 100 000-м щIигъу щIыгуу IэщIэлъащ. Федор и къуэш Аслъэнбэч 1794 гъэм къэхъуащ, илъэситIкIэ Федор нэхърэ нэхъыщIэт. 1869 гъэм дунейм ехыжащ. И къуэш Федор хуэдэу, Ефим Александрович Урысейм и дзэ пакIэхэм къулыкъу щрихьэкIащ. Полковник нагъыщэр иIэу дзэм къыхэкIыжри, Дагъыстаным щыпсэу къумыкъу лъэпкъхэм япщу щыта Таймазовхэ япхъу щхьэгъусэу къишащ.

Ефим и щхьэгъусэр тхыгъэжьхэм къызэрыхэщыр Белохинэ Ахтаровнэщ. Ефимрэ Белохинэрэ быниплI зэдагъуэтащ. Нэхъыжьыр ПIэрыскъанщ (Прускан), етIуанэр Къетыкъуэщ (Виктор), ещанэр Елмырзэщ (Николай), еплIанэр Аслъэнбэч-Николайщ. Ефим и бынхэм ящыщу жор зыпщIэхамылъхьауэ яхэтар ипхъу ПIэрыскъанщ. ПIэрыскъан чыристан диныр къимыщтэу муслъымэну къэнати, Къэбэрдеишхуэм щыпсэу пщыхэкI Наурызхэ яшащ. Федор дунейм щехыжым бгъэдэлъа мылъкур щIыгу Iыхьэ дестынэ минищэри щIыгъуу Ефим къылъысыжауэ щытащ.

Федор Александрович и щIэину Ефим къылъыса щIы Iыхьэр Урысей Прави- тельствэм къищэхужри, Кавказ хэгъуэгум щIыгуншэу къурш аузхэм ипхъыхьауэ щыпсэу лъэпкъхэм: шэшэнхэм, ингушхэм, осетинхэм, къэзакъхэм, урыс мэкъумэшыщIэхэм яхуигуэшурэ иригъэтIысхьащ. Бэчмырзэ Тэтэрхъан и къуэш нэхъыщIэ Бэтокъуэ Къэбэрдейм я пщы уэлий хъуауэ щытащ. Къэбэрдеишхуэм иужьрей и пщы уэлийуэ яIар Жанхъуэт и къуэ Кушыкупщщ. Бэчмырзэ Кушыку Тэтэрхъан и щIалэ етIуанэ Жанхъуэт и къуэщ. ЖыIэпхъэщи, 1822 гъэм нэс Къэбэрдейм я пщы уэлийр тхыгъэжьхэм къызэрыхэщыр Бэчмырзэ Жанхъуэт и къуэ Кушыкупщщ (Бекмурзинского рода Жанхота сын князь Кучук).

Нэхъ кIасэу ятха тхыгъэхэм «Кучук Жанхотовщ» къызэрыхэщыр. Шэч хэмылъу, Кушыку и адэм и цIэр пщы къудамэ унагъуэцIэу къигъэнэн гугъэр иIащ. Кушыку 1758 гъэм Къэбэрдей ЦIыкIум щыIа Бэчмырзэхэ я къуажэм къыщыхъуащ. А унагъуэцIэр зезыхьа псоми яхуэдэу, Кушыку Урысейм и дзэм къулыкъу щрихьэкIащ. 1787-1788 гъэхэм адыгэщылъху, генерал-майор Горич зи унафэщI дзэ пакIэм хэту щихъ Мансур пэщIэтахэм яхэтащ. 1795 гъэм Кушыку секунд-майор нагъыщэр къыхуагъэфэщащ. 1796 гъэм Урысей дзэм и подполковник хъуащ. Илъэс нэхъ темыкIыу Кушыку полковник на- гъыщэр къратащ. 1805-1807 гъэхэм Урысей Правительствэм и дзэпщ унафэщIу Кавказым щыIахэм Къэбэрдеишхуэм залымыгъэ куэд щызэрахьащ.

ЖыIэпхъэщи, а гъэхэм ХьэтIохъущокъуэ Адыл-Джэрий и гупым Къэбэрдеишхуэм щыпсэу цIыхухэр «шэрихьэт хабзэм» тету ягъэпсыну хущIэкъу хъуащ. Генерал Медем муслъымэн диным и телъхьэхэм «ябэным» я ныпым щIэту къэбэрдей жылэ щитIым щIигъум я мылъкухэр къатрихри, яIэ псэупIэхэри игъэсащ. Псом ящхьэжу, 1806 гъэм Къэбэрдейм я пщы уэлий Къетыкъуэ Хьэмырзэ дунейр ибгынэжащ. Хьэмырзэ и щIалэхэм пщы уэлиигъуэр къащтэн ямыдэу «хьэжрэтхэу» Псыжь адрыщI Iэпхъуэжащ. А лъэхъэнэм генерал Медем «шэрихьэт хабзэм» и телъхьэ къэбэрдей цIыхухэм урыс къэралым и хабзэхэр къаригъэщтэн щхьэкIэ зэрихьа Iуэхухэр димыщтэу, Кушыку дзэм къыхэкIыжауэ и жылэ Псыгуэнсу щыпсэут.

1809 гъэм урыс генералхэми, Къэбэрдейм къинэжа уэркъхэми зэдащтэу Кушыку Къэбэрдеишхуэм я пщы уэлийуэ хахащ. Кушыку лъэкI къимыгъанэу гу къабзэ, псэ хьэлэлу Урысей къэралым къулыкъу хуищIащ. 1817 гъэм Ермолов я пашэу Урысей къэралым и посольствэм и лIыкIуэхэм яхэту щыIащ. Адыгэпщыр фIы дыдэу къацIыхуу щытащ Грибоедов, Къэбэрдейм я приставу щыта генерал. Дельпоццо И.П, генерал Булгаков С.А., генерал Ртищев, нэгъуэщI куэдым. Дигорец-осетинхэр Урысейм къыгуэт зыщIахэм ящыщщ Кушыку. Ермолов хуабжьу пщIэ къыхуищIу щытащ. Пэжщ, и щIалэхэм Кушыку и гупсысэхэр дащтауэ щытакъым. И щIалищым Хэкум и щхьэхуитыныгъэм щIэбэнмэ нэхъ къыхахащ. И щIалэ нэхъыжьыр къэбэрдей хьэжрэтхэм ящIыгъуу Псыжь зэпрымыкIыфу итхьэлащ. ЩIалэ етIуанэр Гумкъалэ (Георгиевск) и деж урысхэм къыщаукIащ.

1822 гъэм къэбэрдеипщхэм урыс «хабзэхэм» тету хьэкум Iуэхухэр, нэчыхьхэр, гъащIэм къыдэкIуэ нэгъуэщI Iуэхухэр зэфIахыну пащтыхьым и унафэ къахуэкIуауэ щытащ. Къэбэрдейм пщы «уэлиигъэр» щагъэкIуэдыжри, абы ипIэкIэ «хабзэзехьэ хьэкумыщIэхэр» ягъэуващ. Къэбэрдейм и хьэкумыщIэхэм (судьяхэм) я унафэщI нэхъыщхьэу, Ермолов и лъэIукIэ, Кушыку хахри, дунейр ибгынэжыху а IэнатIэм пэрытащ. Кушыку и щIалэ кIасэ Жамболэт Къэбэрдейр лъэгущIэтын зыщIауэ щыта урысыдзэм нэхъ ерыщу пэщIэтахэм ящыщщ.

1825 гъэм урысхэм Къэбэрдей щIыналъэм къращIыхьа Солдатскэ, Известный Брод, Прочный Окоп, Временный пост быдапIэхэм ятеуэу щытащ. Урысхэм Жамболэт къаубыдыни, щIыбырыуэу яукIыни щахулъэмыкIым, пщы дзэпщ хьэжрэтыр гъэр зэращIа хъуну Iэмалыр генерал Вельяминов къигупсысащ. Къэбэрдейм я пщы уэлийр и щIалэ Жамболэт щIыгъуу Налшык быдапIэм фIэкIыпIэншэу къекIуэлIэн хуейуэ Вельяминовым унафэ къыбгъэдэкIащ. Кушыку генерал Вельяминов и унафэм тету и щIалэ «хьэжрэтыр» къаригъэгъуэтри,

1825 гъэм и фокIадэ (сентябрь) мазэм Налшык быдапIэм къекIуэлIащ. Пщы уэлийр генералым деж занщIэу щIашэри, Жамболэт и Iэщэхэр генералым и хъумакIуэхэм яIэщIимылъхьэмэ, бы сымым деж щIамыгъыхьэну къыпэуващ. Жамболэт и Iэщэхэр генералым и хъумакIуэхэм къаритын щимыдэм, Iуэхум хэпсэлъэну пщы щIалэм и адэ Кушыку къраджащ. Кушыку и къуэм унафэ хуищIащ и Iэщэхэр хъумакIуэхэм яIэщIилъхьэну, ауэ хьэжрэт дзэпщыр адэм и жыIэм емыдаIуэу и джатэр къыщрихым, сэлэтхэр фочкIэ еуэри яукIащ. Апхуэдэу Кушыку и щIалэ ещанэр, и нэкIэ илъагъуу, урысхэм яIэщIэкIуэдащ.

Кушыку ипхъу Хъымсад и щхьэгъусэр, гъыбзэжьым къызэрыхэщым хуэдэу, и нысашэ жэщым яукIакъым. Талустэнхэ я щIалэмрэ Хъымсадрэ мазэ зыбжанэ зэдэпсэуауэ пщы щауэ щIалэщIэр, Псыжь адрыщIым Iэпхъуэж къэбэрдейхэм ядэIэпыкъуу, Баталпашинск быдапIэм деж къыщаукIащ. Хъымсад ныбжьыщIэ дыдэу быныншэу къэнати, Урысейм и дзэм деж Кушыку и нэIэм щIэту къулыкъу зыщIэ майор, нэгъуеипщ Тугъэн Беслъэн щхьэгъусэу иратыжащ. Гъыбзэжьым къызэрыхэщым хуэдэу Хъымсад гуащэр тегушхуэгъуафIэ пщIыфыну щытакъым. Кушыку и хъыджэбзым бзэ зыбжанэ ищIэт. Къэбэрдейм и цIыхухэм Урыс пащтыхьым къахуихьа хабзэ псэукIэщIэм фIыуэ щыгъуазэт. А псом я щхьэжу, Бэчмырзэ унагъуэцIэр зезыхьэхэм Тхьэм къаритауэ яIэ акъыл жанри зыбгъэдэлъ бзылъхугъэ Iущт. Хъымсад гуащэр урыс хабзэм тету Тугъэн Беслъэн зыпигъэкIыжщ, мылъку Iыхьэ къылъысыпхъэр зыIэригъэхьэжри, унагъуэ имыхьэжауэ, 1860 гъэм Тыркум Iэпхъуэжауэ тхыгъэжьхэм къыхощ. Кушыкупщ езыр 1830 гъэм дунейм ехыжри, Псыгуэнсу (ди нобэм Черек) Бэчмырзэхэм я жылэкхъэм, и адэшхуэ Тэтэрхъан бгъуралъхьэжащ.

Бэчмырзэ унагъуэцIэр зезыхьахэм иужьрейуэ тхыдэм къыщыпхуэзэр Ефим (Аслъэнбэч) Александрович и къуэрылъху Федор Николаевич Бекович-Черкасскэращ. Абы генерал-лейтенанту Урысейм и дзэм къулыкъу щрихьэкIащ. Федор Николаевич къыщыхъуа гъэр тхыгъэжьхэм зэтемыхуэу къыхощ. Зым деж 1870 гъэм накъыгъэ (май) мазэм и 14-м къэхъуауэ ущрехьэлIэ, нэгъуэщI тхыгъэхэм 1872 гъэм къэхъуауэ ущыхуозэ. Ауэ тхыгъэ псом дежи щызэтехуэу къыхощ Кизляр къуажэм къыщыхъуауэ зэрыщытар.

1903 гъэм шуудзэм и офицерхэр щагъэхьэзыр еджапIэр Елизаветоград къыщиухри и къулыкъум пэрыхьащ. Урыс- Япон зауэм ипэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэс хэтащ. Япон зауэм войсковой старшина нагъыщэр иIэу къэкIуэжащ. Япэ Дунейпсо зауэм Тэтэр шуудзэ полкым и унафэщIу IущIащ. 1916 гъэм генерал-майор нагъыщэр къратри Япэ Кирасирскэ полкым и унафэщIу ягъэуващ.

1917 гъэм адыгэ шуудзэ дивизиер (Дикая дивизия) зэхуэзышэсахэм яхэтащ. 1918 гъэм «Дикая Дивизия»-м щыщ е 2-нэ Черкесскэ шуудзэ бригадэм и унафэщIу щытащ. 1919 гъэм и гъатхэпэ (март) мазэм генерал-лейтенант нагъыщэр къратри Врангель и штабым щылэжьэну яшэжащ. 1921 гъэм «хужьыдзэр» къанэ щымыIэу щызэтракъутэм, Париж Iэпхъуэжащ. Федор Николаевич муслъымэн диным ихьэжауэ 1953 гъэм дыгъэгъазэ (декабрь) мазэм и 16 махуэм дунейм ехыжащ. И хьэдэр Париж къалэ пэгъунэгъуу щыIэ муслъымэныкхъэм, «Бобиньи» фIэщыгъэцIэр зезыхьэм щIалъхьэжащ. Федор Николаевич щхьэгъусэ къыхуэхъуауэ щытащ Владикавказ щыпсэу Ажий Забыт ипхъу Нэджифэт. Бын зэдагъуэтакъым. Пщащэр 1890 гъэм накъыгъэ (май) мазэм и 18 махуэм Владикавказ къыщыхъуауэ щытащ. Нэджифэт 1979 гъэм гъатхэпэ (март) мазэм и 9-м дунейр ибгынэжри, и щхьэгъусэм бгъуралъхьэжащ. Аращ нобэкIэ Жанхъуэт и къуэ Кушыкупщ и унагъуэцIэр зезыхьахэм яхьэлIауэ убзыхуауэ дунейм къытенар.

ГЪУКIЭКЪУЛ Даут

Еджэн

Адыгэ лъэпкъым и щIэныгъэ вагъуэхэм ящыщ зы, зи гуащIэкIэ, акъылкIэ, пабгъэныгъэ емышыжкIэ лъэпкъ щIэныгъэм лъэбакъуэ махуэкIэ хэбэкъуахэм ящыщщ Къэрэшей-Черкес Республикэм къыщыхъуа, адыгэлI щыпкъэу дунейм тета Хьэкъун Исуф Хьисэ и къуэр. Мы щIалэм лъэпкъ щIэныгъэм хэлъхьэныгъэу хуищIар уасэншэщ жыпIэми, угъуэщэну къыщIэкIынкъым. Сыту жыпIэмэ, гъащIэ къэухькIэ куэдым хунэмысами, и щIэныгъэлI, егъэджакIуэ, усакIуэ гупсысэкIэ хуабжьу сэбэп хуэхъуащ къэзылъхуа и лъэпкъым.

Къуажэ еджапIэ нэужьым Исуф къеух Черкесск дэт педучилищэмрэ егъэджакIуэ институтымрэ. ЕгъэджакIуэу Хьэбэз еджапIэм зэрыщылажьэу, Исуф къеухыж Псыхуабэ (Пятигорск) дэт пединститутымрэ Къэбэрдей- Балъкъэр къэрал университетымрэ, абыкIи а цIыху емышыжым игъэпэжат и адэшхуэм пщэрылъ къыхуищIауэ щытар…

Зэи зэмыпцIыжа егъэ джакIуэ IэщIагъэм Хьэбэз еджапIэм деж Исуф зэпымыууэ щрилэжьащ илъэс 43-кIэ. Исуф и тхыгъэусыгъэ нэхъыфIхэри зытриухуар Хьэбэзрэ абы и щIыпIэ телъыджэхэм, ныбжьырей Iэдииху чэщанэжьыр, Инжыдж щIыналъэращ.

Исуф унагъуэ дищIауэ щытащ Хьэбэз щыщ Къэргъей Бусинэт. Апщыгъуэм тIури Черкесск къалэм кIуат щеджэну: Исуф педучилищэм, Бусинэт медучилищэм. Ауэ фин зауэ къежьам и зэранкIэ, паудыжа стипендие тIэкIуми, къызэрымыкIуэу къатехьэлъэ гъащIэми я зэранкIэ, зы илъэс еджауэ, Бусинэт училищэм къыщIэмыкIыж хъуакъым, и щхьэгъусэм и еджэныр пригъэщэн, иригъэухын папщIэ. Сыт хуэдэ гугъуехь хуэмызами, а бзылъхугъэ емышыжыр Исуф и щIыб къыдэтащ щIэгъэкIуэнышхуэрэ щхьэгъусэ пэжу. Iэмал зэриIэкIэ лIым и гугъуехьым щыщ нэхъыбэ езым зэрызытригъэщIэным пылъу, и щхьэгъусэм и тхыгъэхэр къызэрехъулIам и япэ уасэхуэщIу, и япэ щIэджыкIакIуэ Iэзэу.

Исуф дежкIэ къэдгъэзэжынщи, абы ди лъэпкъ литературэм лъэужьыфI къыхинащ. Усыгъэ куэди, прозэкIэ тхаи иIэщ. И усэхэр къызэрыгуэкI псалъэ гурыIуэгъуэхэмкIэ гумрэ псэмрэ дыхьэу тхащ.

— «Кърухэр мэлъэтэж» жыхуиIэр зыдэлъ письмор дзэм къулыкъу щысщIэу къызатат, къэрэгъулым и унэм дыщIэсу. Седжа нэужь постым здэсхьри, апхуэдизкIэ а усэм и псалъэхэр сигу хыхьати, си Iутыгъуэр нэзгъэсыным семыжьэфу постым сыздыIутым автомат лъэдакъэм телъу конвертым нотэхэм я линиехэр истхъэри, гум зэуэ къихьа макъамэр щIэслъхьат. А уэрэдым и Iуныр ноби ужьыхакъым.

Исуф литературэм зэрыхэбэкъуа тхыгъэ узыншэхэм къыщымынэу, абы нэгъуэщI зы зэчийкIэ Тхьэшхуэр къетат – ар егъэджакIуэ зэчийрат. Мы щIалэм и гъащIэр тIу ирищIыкIри и зы ныкъуэр сабийхэм яхуигъэтIылъащ. Хьэбэз еджапIэм къыщызэригъэпэщауэ щыта «НыбжьыщIэ тхакIуэ» литкружокым куэдым и сэбэп якIащ. Къапщтэмэ, усакIуэ-тхакIуэу иужьым Хьэбэзи, пэгъунэгъу къуажэхэми къыдэкIа куэд щIэкIащ мы кружокымрэ Исуфрэ я нэIэ, — игу къегъэкIыж Шэрджэс Алий.

Ар зимыуасэ щыIэтэкъым зи щIэныгъэкIэ, литературэкIэ зыкъэзыужьыж лъэпкъым и дежкIэ. Исуфи и гъащIэр Тхьэм хуигъэтIылъыжыху хуэлэжьащ и лъэпкъ щIэныгъэм, егъэджэныгъэм, литературэм. Дауи, апхуэдэ гъащIэ гъуэгуанэ псынщIэтэкъым, ауэ нэгъуэщIуи и лъагъуэ хуэшэщIынутэкъым Исуф хуэдэ адыгэлI щыпкъэм.

Усэми прозэми Исуф къыдигъэкIащ тхылъибгъу. Абыхэм фIы и лъэныкъуэкIэ нэхъ къахощ «Бзылъхугъэ шу щэху» зыфIища роман-трилогиер. Исуф и усэхэм къытращIыкIащ уэрэд куэд, псом хуэмыдэу фIыуэ къилъагъуу абы къыдэлажьэу щытащ ди лъэпкъым къыхэкIа композитор цIэрыIуэ Даур Аслъэн. Ахэр зэгурыIуат Исуф и поэмэ «Iэдиихум» къытещIыкIа оперэ ятхыну. Ауэ тIури ажалым хущIигъэхьакъым. Исуф СССР-м и тхакIуэхэм я Союзми ящтауэ щытащ.

И ныбжьыр илъэс 80-м иту 1998 гъэм Исуф и дунейр ихъуэжащ. Ауэ и фэеплъ нэхур къыхэнащ лъэпкъ егъэджэныгъэм, усыгъэм, ар къэзыцIыхуу щыта дэтхэнэми и гукъэкIыжхэм.

БЕМЫРЗЭ Зураб

еджэн

И тхыгъэхэр ноби зэIэпах

Зи гугъу тщIыну тхакIуэм «Шапсыгъхэм япхъу» тхыгъэ закъуэм нэхъ имытхами, адыгэ лъэпкъым фэеплъ сын хуигъэувынт. Ауэ абы фэеплъ псоми я нэхъ лъапIэу илъытэу щытар къэзылъхуа лъэпкъым и лъагъуныгъэрати, зыщIэхъуэпса дыдэр къехъулIащ. Абы и тхыгъэхэр дэтхэнэ адыгэ щIыналъэми, сыт хуэдэ адыгэ еджапIэми щадж, фIыуэ щалъагъу, тхэн щIэзыдза дэтхэнэ щIалэм и дежкIи КIэрашэ Тембот и прозэр еджапIэшхуэщ, зи пщэ умыкIуэжын щапхъэ гъуэзэджэщ.

Адыгэу зилъытэжу, зы цIыхуи щыIэу къыщIэкIынкъым КIэрашэ Тембот и цIэм щымыгъуазэ. Къэбэрдейми, Шэрджэсми, Адыгэ Республикэми КIэрашэ Тембот и тхылъхэр щызэIэпах – щызэIэпалъхьэ, ар дэнэ къэна, нэгъуэщI хамэ къэрал куэдми щыцIэрыIуэщ абы и тхыгъэ уахътыншэхэр. ТхакIуэм апхуэдэ щIыхьрэ пщIэрэ къыхуэзыхьар и зэчий абрагъуэращ, и акъылышхуэращ, къэзылъхуа лъэпкъым хуиIэ лъагъуныгъэ, щыпкъагъэ инращ.

Нобэ езыр мыпсэужми, адыгэ лъэпкъыр псэухукIэ КIэрашэм и тхыгъэхэр мыкIуэдыжынщ. КIэрашэ Тембот Мыхьэмэт и къуэр Адыгэ Республикэм хыхьэ Куэшхьэблэ къуажэм 1902 гъэм къыщалъхуащ. И сабиигъуэмрэ щIалэгъуэмрэ зыхуэзар пащтыхьым и зэманыжьрати, щIалэм еджэну и насып къихьыну къыщIэкIынтэкъым, и адэ Мыхьэмэт Iуэхум хэмылIыфIыхьатэмэ. Мыхьэмэт лIы губзыгъэт, урысыбзэри мыIейуэ ищIэти, щIэх гу лъитащ и къуэр щIэныгъэм зэрыхуэпабгъэм, я гъунэгъу Дондуковскэ станицэм дэс еджакIуэ щIалэ цIыкIухэм зэрехъуапсэм, икIи мурад быдэ ищIащ Тембот иригъэджэну.

Пэжщ, Мыхьэмэт и щIалэр а станицэм дэт урыс еджапIэм хуащтакъым. Ауэ и урыс благъэр къигъэсэбэпри, и къуэм тхэкIэрэ еджэкIэрэ ирыригъэгъэщIащ. ИужькIэ Тембот а станицэм щылэжьэн щIидзэри, абы зэрыдэса илъэсищым и кIуэцIкIэ фIы дыдэу урысыбзэр зэригъэщIащ, урыс тхакIуэхэм я тхыгъэхэми щыгъуазэ зыхуищIащ. 1913 гъэм, и щIэныгъэм адэкIэ пищэн мурадкIэ, Уфа къалэм зрегъашэри, абы дэт мыдрисэм щIотIысхьэ. Мыдрисэм Тембот куэдрэ щеджэфакъым: Япэ Дунейпсо зауэ къежьам и зэранкIэ хыфIидзэжу я деж къэкIуэжын хуей хъуащ. КIэрашэм щIэныгъэ нэс зригъэгъуэтын щыхузэ- фIэкIар иужькIэщ. Ар ще- джащ еджапIищым: Мейкъуапэ дэта реальнэ училищэм, Краснодар политехническэ институтым, Москва промышленно – экономикэ институтым.

ЩIэныгъэ нэс зыгъуэта адыгэ щIалэм и хэкум къегъэзэж. Япэ щIыкIэ ар щолажьэ а зэманым къыдэкIыу щIэзыдза адыгэ газетым и редактор нэхъыщхьэу, иужькIэ тхылъ тедзапIэм и директору, щIэныгъэ – къэхутакIуэ институтым и унафэщIу, Краснодар педагогическэ институтым и егъэджакIуэу. IэнатIэ зыIутхэр пылъхьэншэу зэрызэрихьэм къыдэкIуэу, КIэрашэм нэгъуэщI Iуэху куэди зэфIех: я лъэпкъ тхыбзэмкIэ еджэн щIэзыдза адыгэ сабийхэр зэреджэну тхылъхэр зэхелъхьэ, адыгэ IуэрыIуатэр зэхуихьэсыжурэ къыдегъэкI, адыгэ тхыдэмрэ щэнхабзэмрэ теухуа лэжьыгъэхэр етх. А зэманым КIэрашэр творческэ лэжьыгъэм хэпщIа хъуагъэххэт. 1925 гъэм абы иухри дунейм къытригъэхьащ и япэрей рассказ «Аркъэр», 1929 гъэм – «Шамбул» романыр, 1934 гъэм – «Мэшыкъуэ и щхьэкIуэ» тхылъыр.

ЩIэджыкIакIуэхэр гуапэу зыIущIа а тхыгъэхэм Тембот творческэ гукъыдэжышхуэ кърат икIи и IэщIагъэм нэхъри трагъэгушхуэ. Псом хуэмыдэу, тхакIуэм и Iэзагъым, и зэчиим зыщиужьыр Хэку зауэшхуэм иужькIэщ. Урыс, дунейпсо литературэхэм я щапхъэ нэхъыфIхэм набдзэгубдзаплъэу щIэджыкIа, абыхэм я хьэл – щэнхэм кIэлъыплъа КIэрашэм а зэманым, зыр адрейм кIэлъыкIуэу, произведенэ гъуэзэджэ куэд къыдегъэкI икIи тхакIуэ цIэрыIуэ мэхъу. Адыгэ къуажэхэм я псэукIэщIэм теухуауэ итха романым щхьэкIэ абы 1948 гъэм кърат Сталин къэрал саугъэтыр. «Гъуэгу насыпыфIэм» нэмыщIу, а зэманым тхакIуэм и Iэдакъэ къыщIокI адыгэ къуажэдэсхэм, щIалэгъуалэм теухуа нэгъуэщI тхыгъэхэри: «КIукIуэ», «Ди пщащэхэр» романхэр, «Анэ Iущым ипхъу», «Гур гъэбыдэ», «Нану къехъулIахэр» повестхэр. ТхакIуэм и бзэр шэрыуэщ, бейщ, щхъуэкIэплъыкIэщ, псалъэжьхэмкIэ, зэгъэпщэныгъэхэмкIэ гъэнщIащ.

Пейзаж теплъэгъуэхэр куэду къыщокIуэ. Ауэ псом хуэмыдэжу КIэрашэр цIэрыIуэ зыщIар, къэзылъхуа адыгэ лъэпкъым и лъагъуныгъэ гъунэншэр къыхуэзылъэщар ди лъэпкъым и блэкIам триухуа тхыгъэхэращ: «Шу закъуэ» романыр, «Шапсыгъхэм япхъу», «ЩакIуэм и лIыгъэр», «Абрэдж», «ИкIэрей фоч уэгъуэ» повестхэр; «ГъущIыпсэ», «ГъащIэм и дерс», «ЛIыгъэр зэрагъэунэху», «Бысым щIалэ» рассказхэр. Мыбыхэм ящыщ дэтхэнэри апхуэдизкIэ нэхущ, дахэщ, гунэсщ, бзэ шэрыуэ телъыджэкIэ тхащи, налкъутнал- мэсу зэщIопщIыпщIэ. КIэрашэм адыгэбзэри урысыбзэри зэхуэдэу игъэшэрыуэфу, тIуми иритхэфу щытащ, икIи абы и сэбэпыр нэрылъагъущ: и тхыгъэ псори, щIагъуэкIэ зэкIэрымыхуу, къэрал утыкум занщIэу къихьащ, хуэфэщэн пщIэи ягъуэтащ.

Ар и щыхьэтщ Тембот и зэчиишхуэм нэмыщIу акъыл насыпыфIи зэриIам. КIэрашэ Тембот, куэдрэ сымэджа нэужь, 1988 гъэм дунейм ехыжащ. КIэрашэм хуэдэу къызыхэкIа лъэпкъым и къекIуэкIыкIар, и зэхэтыкIар, и хабзэхэр, хьэл-щэнхэр нэсу къэзыгъэлъэгъуа адыгэ тхакIуэ гъуэтыгъуейщ. Лъэпкъри тхакIуэм фэеплъ уасэфIкIэ пыкъуэкIыжащ: и фэеплъ пхъэбгъу здыщы- псэуа унэм щыфIалъхьащ, Адыгэ Республикэм и щIэ- ныгъэ къэхутакIуэ институтым КIэрашэ Тембот и цIэр зэрехьэ, тхакIуэм и литературэ музей къудамэ щхьэхуэ къызэрагъэпэщащ Адыгэ республикэм и лъэпкъ музейм хэту, Мейкъуапэ деж и фэеплъ сын хуа- гъэуващ.

БЕМЫРЗЭ Зураб

еджэн