Хьэшыр Чылар къыщалъхуа Махуэм

Iуащхьэмахуэ и щыгум япэ дыдэу иува Хьэшыр Чылар зымыцIыху адыгэ щыIэу фIэщ щIыгъуейщ. Ауэ а лъэхъэнэм Урысейм и цIыху Iуащхьэмахуэ дэмыкI мыхъуу щIэхъуам и щхьэусыгъуэм куэд щыгъуазэкъым.

1827 гъэм Урысей Правительствэм къыдигъэкI дыщэ сомым и уасэр нэхъ лъапIэ ищIмэ и щIасэу, платинэм къыхэщIыкIа ахъшэ (сом) къыдигъэкIыну фIэфI хъуащ. А лъэхъэнэм Урысей къэралым и чысэ нэхъыщхьэм и унафэщI, (финансхэмкIэ и министр) нэмыцэ щылъху, граф Канкрин Егор Францевич (Генри Людвиг Кребс) пла- тинэм къыхэщIыкIа ахъшэ зэращIынымкIэ ечэнджэщыну Къэзан университетым физикэмкIэ щезыгъаджэ, и лъэпкъэгъу, щIэныгъэ куэдым фIыуэ хэзыщIыкI Купфер Александр Яковлевич зыхуигъэзащ.

Купфер министр Канкрин чэнджэщ къритащ а упщIэмкIэ нэмыцэ щIэныгъэлI гъуэзэджэ Александр фон Гумбальд зыхуигъазэмэ нэхъыфIу.

Канкрин «платинэ» ахъшэм ехьэлIа упщIэмкIэ Гумбальд щеупщIым, щIэныгъэлIым къыжриIащ апхуэдэ ахъшэм и уасэр куэдрэ дэуей-еухыу зэрыщытыр. А лъэхъэнэм Урысейм деж платинэ мащIэ дыдэ Урал и къуакIэбгыкIэхэм къыщыщIахыу ирагъэжьат. Абы къыхэкIкIэ, платинэ ахъшэ къыдэбгъэкIыныр шынагъуэ зыпылът. Ауэ, апхуэдэу къыжраIа пэтми, Канкрин таучэл ищIри «платинэ сом» къыдигъэкIащ. АрщхьэкIэ, абы и уасэр щехуэхыщэм къыдагъэкIын щагъэтыжащ.

Урысей къэралым дзэ абрагъуэ иIыгъым яритыну дыщэ ахъшэр Правительствэм къемэщIэкI щыхъум, гъущIхэкI лъапIэхэр къыщыщIэпх хъуну щIыпIэхэр къалъыхъуэну щIэныгъэлI гуп (экспедицэ) къызэрагъэпэщу щIадзащ. Гумбольд апхуэдэ Iуэху хъарзынэ блигъэкIыну Iэмал зимыIэти, Урал деж къэхутэныгъэхэр щезыгъэкIуэкIыну ягъэхьэзыра гупым захигъэхуащ. 1827 гъэм Гумбальд Урал къуршхэр щIэщыкIыным гъэмахуэ кIыхьагъыр тригъэкIуэдащ. Иджыри къамызэуа Кавказым и унафэщI, Урысейм и фельдмаршал граф Дибич Иван Иванович (Иоган Карл фон Фридрих) а хъыбарыщIэр щызэхихым, Бытырбыху императорым и Академием лъэIу тхыгъэ иригъэхьащ, Гумбольд и гупыр Кавказым къагъакIуэу апхуэдэ къэхутэныгъэхэр щрагъэкIуэкIыну.

Нэмыцэ щIэныгъэлIым Урал щригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм хуэдэ Кавказым щригъэкIуэкIмэ и щIасэу, пащтыхь Николай I-м щыжриIэм, Iуэхур пащтыхьым къыдищтэри, экспедицэм текIуэдэну мылъкур щыгъэнэхуа тхыгъэ (смета) зэхигъэувэну пщэрылъ къыхуищIащ. ИрагъэкIуэкIыну къэхутэныгъэхэм текIуэдэну мылъкуу щIэныгъэлIхэм ягъэнэхуар пащтыхьым фIэкуэдыIуэ хъури, Iыхьэ щанэр кIэриудыжащ. Апхуэдэу Iуэхум зыкъыщызэридзэкIым, Гумбольд и лъэIукIэ къэхутакIуэ гупым я пашэу Купфер Адольф Яковлевич ягъэуващ. Купфер и къэхутакIуэ гупым хэтыну къригъэблэгъащ щIэныгъэлI, физик щIалэщIэ Ленц Генрих Фридрих Эмиль, псэущхьэхэм елэжь (зоолог) Минетрие Эдуард, удзхэкIхэм елэжь (ботаник) Мейер Карл Антонович, сурэтыщI Бернадоций Иосиф Карлович сымэ. Гупым я Iуэху ехъулIэн папщIэ Кавказым къыгуача щIы Iыхьэхэм (Кавказская горная линия) я унафэщI генерал Эмануел пщэрылъ хуащIащ цIыхухэм яIэн хуей Iэмэпсымэхэр, псэупIэхэр къахузэригъэпэщыну, ерыскъыхэкIым, нэгъуэщIхэми хуимыгъэныкъуэну. Ауэ генерал Эмануел къуажэ гъэсыным зэрыхуэIэижьу мамыр Iуэхухэм хуэгъэпсатэкъыми, генералым гъуэгугъэлъагъуэхэр къигъуэтыну полковник Швецов Павел Иванович пщэрылъ хуищIащ.

Павел Ивановичщ Хьэ- шыр Чылар къэзыгъуэтар. Ар Налшык быдапIэм и унафэщI офицерт, къуажэ гъунэгъухэм щыпсэухэр фIы дыдэу зыщIэт. Чылар щIыгъуа балъкъэрхэри, къэзакъхэри Швецовщ къэзылъыхъуар. Павел Иванович мы Iуэхум ипэкIи Чылар пщIэ хуищIу Iуэху зэхуэмыдэхэр зэфIригъэхауэ щытащ. Швецовым фIыуэ ищIэт адыгэ щIалэр гъуэгум темылIыхьмэ, Iуащхьэмахуэ и щыгум нэмысу къызэрымыувыIэнур. ИкIи Чылар и ныбжьэгъу урыс офицерыр къызэрыщыгугъауэ къыщIэкIащ.

1829 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным)и 21-м къэбэрдей щIалэ Хьэшыр Чылар Европэм и нэгу иплъыхьу Iуащхьэмахуэ и щыгум иувэн лъэкIащ. Хьэшырым иужь илъэс 45-рэ дэкIыху Iуащхьэмахуэ и щыгу нэсын зыми лъэкIакъым. 1874 гъэм балъкъэр щIалэ Соттаев Ахия инджылыз къэралым щыщ альпинистиплI щIыгъуу Iуащхьэмахуэ и къухьэпIэ (западная сторона) лъэныкъуэм дэкIащ. ЖыIэпхъэщи, Хьэшыр Чылар адыгэ лъэпкъым и бын нэхъыфI дыдэхэм, лъэпкъыр зэрыгушхуэ, зэрыинхэм ящыщщ. ЛIыхъужьыгъэ ин зезыхьа ди лъэпкъэгъум и цIэр игъащIэкIи тхыдэм къыхэнащ. Чылар а Iуэху хьэлъэм пэлъэщыну и фIэщ зыщIа, тезыгъэгушхуа, хуэмыфащэу зи цIэ ящыгъупщэжа Швецов Павели тщыгъупщэну Iэмал иIэкъым.

ГЪУКIЭКЪУЛ Даут

еджэн

Къэрэшей-Черкес Республикэм «Архъыз-XXI» фIэщыгъэцIэр зиIэ, IV Ищхъэрэ-Кавказ граждан фо- румыр щекIуэкIынущ. Ар къызэрегъэпэщ «Центр современной кавказской политики «Кавказ»-м, Къэрэшей-Черкес Республикэм и Iэтащхьэ Темрезов Рэшид и дэIэпыкъуныгъэкIэ, хэлэжьыхьыныгъэкIэ.

Фыщыдгъэгъуэзэнщи, «Архъыз-XXI» фIэщыгъэцIэр зиIэ, IV Ищхъэрэ-Кавказ граждан форумыр бадзэуэгъуэм (июлым) и 12-м «Архъыз» турист-рекреацэ комплексым щекIуэ- кIынущ. Iуэхугъуэр махуищкIэ зэхэтынущ. Абы къекIуэлIэнущ мыкоммерческэ организацэхэм къабгъэдэкIа цIыху 250-м щIигъу. КъинэмыщIауэ, граждан форумым хэлэжьыхьынущ власть къулыкъухэр, СМИ зэхуэмыдэхэр, щIэплъыкIакIуэхэр. Абдеж къыщаIэтынущ «Коммуникации в сфере НКО: Диалог с властью» темэр. Тепсэлъыхьынущ НКО-хэм я лэжьыгъэм егъэфIэкIуэным. Форумыр къызэрызэрагъэпэщыным, зэрырагъэкIуэкIыным теухуауэ КъЧР-м и Iэтащхьэмрэ и Правительствэмрэ я Администрацэм и унафэщI Салпагаров Елдар я пашэу, иджыблагъэ Правительствэм и Унэм зэIущIэ щекIуэкIащ. Абы къеблэгъащ УФ-м и Президентым и лIыкIуэу СКФО-м щыIэм и къуэдзэ Галактионов Андрей. КъинэмыщIауэ, зэIущIэм къыхашащ полпредым и Аппаратым и лэжьакIуэхэр, КъЧР-м и Iэтащхьэмрэ и Правительствэмрэ я Администрацэм, «Центр современной кавказской политики «Кавказ»-м къабгъэдэкIа лIыкIуэхэр, Зеленчук районым и унафэщIхэр. Галактионов Андрей игъэбелджылащ форумым и къызэгъэпэщакIуэхэм къахуэув къалэн нэхъыщхьэхэр. ЗэIущIэм къекIуэлIахэм щIаплъыкIащ, щIаджыкIащ граждан форумым и лэжьыгъэ программэр, щэнхабзэ, нэгузыужь Iыхьэхэр зэрырагъэкIуэкIыным теухуа упщIэхэр къаIэтащ, тепсэлъыхьащ техническэ и лъэныкъуэкIэ зэфIахын хуей Iуэхухэм, транспорт къызэгъэпэщыныгъэм, нэгъуэщI упщIэхэми. ЗэIущIэм и кIэм граждан форумыр къызэгъэпэщыныр зи пщэ иралъхьахэм Салпагаров Елдар унафэ зыбжанэ яхуищIащ. Къыхигъэщащ Iуэхугъуэр лъэпощхьэпоуншэу егъэкIуэкIыпхъэу, фIагъ лъагэ иIэу къызэгъэпэщыпхъэу.

 АБИДОКЪУЭ Люсанэ

еджэн

Туаршы Аслъэн Умар и къуэр 1929 гъэм мэкъуауэгъуэ мазэм и 15м Къэрэшей-Черкесым хыхьэ Хьэбэз къуажэм къыщалъхуащ. Зи сабиигъуэр зауэм хиубы дэу пасэу балигъ хъуа ныбжьыщIэхэм ящыщщ ар. Илъэс пщыкIуплI ныбжьым иту Аслъэн станокым бгъэдэуват. Абдежым къыщыщIидзэри лэжьыгъэ IэнатIэ зыбжанэ ирихьэкIащ, компартым и Хьэбэз райкомым и япэ секретарь къулыкъури хэту. И гъащIэ гъуэгуанэ мытыншымрэ и хъуэпсапIэ лъагэхэмрэщ Туаршым и художественнэ дунейм лъабжьэ хуэхъуар.

Ар зэрыабрагъуэр къагъэлъагъуэ тхакIуэм и романхэмрэ повестхэмрэ иту дунейм къытехьа тхылъи 9м. Ди хэгъуэгум и тхакIуэ пажэхэм ящыщ зым и IэдакъэщIэкIхэм сыхьэтиплI щыхухахащ «Адыгэ (къэбэрдейчеркес) литературэмкIэ» еджапIэ программэщIэм, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым адыгэбзэмрэ литературэмрэкIэ и къудамэм щIэс студентхэм яджынухэми хэтщ «Псыкъелъэм и макъамэхэр» тхыдэ романыр.

ПIалъэкIэ Iэнкуну щыщыта илъэсхэр къызэренэкIри лъэпкъ литературэм зрепщыт къыщIэгъэлъауэ адыгэм и блэкIар къэгъэлъэгъуэжыным. ЗэкIэлъхьэужьу дунейм къытохьэ тхыдэ роман зэпэщхэр (КIыщокъуэ А. – «Лъапсэ», ШэджыхьэщIэ Хь. – «ЛъыщIэж», МафIэдз С. – «Гъыбзэ хуэфащэт», «Мыщэ лъэбжьанэ», Туаршы А. – «Псыкъелъэм и макъамэхэр», Елмэс I. – «Бгъэхэм къуршым къагъэзэж», Жылэтэж С. – «Пащтыхь хужьым и лIыкIуэ», Къандур М. – «Кавказ», «Шэрджэсхэр. Балкан тхыдэ», ХьэхъупащIэ Хь. – «ГущIэгъуншэ», нэгъуэщIхэри). Къыхэгъэщын хуейщ мыбдежми 60 – 80 гъэхэм къалэмыр шэрыуэу зыгъэлэжьа тхакIуэ нэхъыжьхэм бжьыпэр зэрыщаIыгъари. Абыхэм я япэ сатырым хэтщ шэрджэс тхакIуэ цIэрыIуэ Туаршы Аслъэни.

Туаршы Аслъэн «псэукIэщIэм» и гъукIэгъэсэнкъым, абы и дунейри, и гупсысэри зыпсыхьар къызыхэхъукIа совет гъащIэращ. ТхакIуэм и романхэм я художественноэстетикэ щытыкIэри, жанрым и къэухьри япэкIэ кIуэта пэтми, ахэри къызэрытэджыкIар езыр къызэрыхъукIа «жылагъуэ къупхъэращ», абы щыгъуэ лъапIэныгъэ нэхъыщхьэу 125рэ ялъытэу щытахэращ. Къыхэгъэщын хуейщ, 1980 гъэхэм икухэм къыщыщIэдзауэ екIуэкIа демократие зэхъуэкIыныгъэхэм, псом япэу нахуагъэр ищIыIу къызэрыхъуам, яжь Туаршым и творчествэми къызэрыщIихуар. ТхакIуэм и прозэм къаруущIэ къыхыхьащ, нэхъапэкIэ зэхуэщIауэ щыта темэхэр къызэIухыныр абы къалэн нэхъыщхьэ щыхъуащ, къигъэщI персонажхэм я щыIэкIэпсэукIэм щIилъхьэ гупсысэм лъэпкъ тхыдэм и плъыфэр ебэкIыу хуежьащ.

Дызытепсэлъыхь лъэхъэнэм къыдэкIа тхыдэ романхэм я нэхъыбэр, къызэрыхэдгъэщащи, зытеухуар Кавказ зауэмрэ абы и Iэужьхэмрэщ. ХIХ лIыщIыгъуэм адыгэхэр зыхэта тхыдэ Iуэхугъуэшхуэхэращ лъабжьэ хуэхъуар Туаршы Аслъэн и роман «Псыкъелъэм и макъамэхэр» (2007) зыфIищами. МафIэдз Сэрэбий («Гъыбзэ хуэфащэт», «Мыщэ лъэбжьанэ»), Вэрокъуэ Владимир («Лей зыхуэгъэгъум къахурегъэгъу», адыгэбзэкIэ Мэзыхьэ Б. зэридзэкIауэ) сымэ я романхэм дызыщрихьэлIэ языныкъуэ къэхъукъащIэхэми, тхыдэм зи цIэ къыхэна дзэ къулыкъущIэхэми, адыгэлI цIэрыIуэ куэдми я цIэхэм уащыхуозэ Туаршы Аслъэн и тхыгъэми. Ахэр псори щыпсэуар романым и сюжетым лъабжьэ хуэхъуа тхыдэ Iуэхугъуэшхуэхэр къыщыхъуа лъэхъэнэращ. Дауи, зытеухуа зэманми, тхыдэ къэхъукъащIэхэми, лъэхъэнэм и лIыхъужьхэми гъунэгъу зэхуащI а романхэр, ауэ зытепсэлъыхь Iуэхугъуэхэм я зэфIэхыкIэкIи, тхыгъэхэм я зэхэлъыкIэкIи, тхакIуэхэм я хъэтIымкIи, я образ къэгъэщIыкIэмкIи ахэр хуабжьу зэпэIэщIэщ.

Къызэрыхэдгъэщащи, тхыдэ романхэм зэрыщыхабзэу, Туаршы Аслъэн и «Псыкъелъэм и макъамэхэр» тхыгъэми хэтщ ХIХ лIыщIыгъуэм Ищхъэрэ Кавказым щекIуэкIа зэхэуэ гуащIэхэр къыщыгъэлъэгъуэжа теплъэгъуэхэри (псалъэм папщIэ, БеслъэнгъущI къалэр адыгэхэм зэрахъумар е ЛютIокъуэ деж щекIуэкIа зауэр, нэгъуэщIхэри), лIыгъэ зэхэгъэкIыпIэ къихута адыгэ щIалэхэм (Зед, Тенджыз сымэ) я зэфIэкIым теухуа Iыхьэхэри, лъэпкъым и цIыхухэр зэрауштыжу яхэта хамэ щэхурылажьэхэри, кавказ щIыналъэр зэпэзыубыда къэралыгъуэжьхэм я политикэ мыхъумыщIэхэри, абыхэм я лIыкIуэхэм зэрахьа гъэпцIагъэхэри. Ауэ къыхэдгъэща тхыдэ романхэм къащхьэщыкIыу, «Псыкъелъэм и макъамэхэр» нэхъыбэу зытещIыхьар гурыщIэращ. Ар езы романым и фIэщыгъэцIэми къыбжеIэ, абы щекIуэкI Iуэхугъуэ псори зэгъэщIылIэжари аращ.

ЩIэныгъэлI ТIымыжь Хьэмыщэ зэрыжиIащи, къыжыIэн хуейщ Хэкум, лъахэм я блэкIам и дерсхэр нобэрей щIэблэм гъащIэ гъуэмылэ хуэщIыным, адыгэ тхыдэм и напэкIуэцIхэр зэхуэщIауэ щытахэр художественнэ псалъэкIэ къызэIухыжыным Туаршы Аслъэн и тхыгъэхэр зэрыхуэлажьэр. ТхакIуэм къигъэсэбэп художественнэ Iэмалхэм зэрызаужьари, псом хуэмыдэу и лирическэ прозэм абыхэм зэрызыщаубгъуари къэлъытэн хуейщ. Нэхъ тегушхуауэ езы тхакIуэм и псалъэхэри къахэIукI хъуащ и тхыгъэхэм. Иджы ахэр нэхъыбэрэ къыщегъэсэбэп персонажхэм я диалогхэм, лирическэ гупсысэр къыщыIуэта Iыхьэхэм, уеблэмэ чэнджэщхэм щыхуэкIуэжи къэхъуу. Нобэ 130рей лIыхъужьым, ар къэзыухъуреихь дунейм и шыфэлIыфэр, нэмыжыIысауэ щымыту, хуиту и тхыгъэхэм къыщеIуатэ. Ахэр зэман зэблэкIыгъуэм и нэщэнэу тхакIуэм и художественнэ тхыгъэхэм къахэнащ, блэкIамрэ къэкIуэнумрэ иризэпищIэу. Ахэр иджырей адыгэ литературэм, Туаршы Аслъэн гуащIафIэу зыхуэлажьэм, и нэщэнэ нэхъыщхьэщ.

БЕМЫРЗЭ Зураб

Тхыгъэ

 Михаил IуэрыIуатэм хуиIа лъагъуныгъэм и фIыгъэкIэ Къэрэшей-Черкес щIэныгъэкъэхутакIуэ институтым щылэжьэху абы зэхуихьэсыжыфащ жанркIи формэкIи зэхуэмыдэу тхыгъэ телъыджэхэр.

Абыхэм ящыщ куэд къыдигъэкIыжащ, абыхэм къэхутэныгъэхэри щIыгъуу. Ар псом хуэмыдэу ехьэ       лIащ IуэрыIуатэм и нэхъ жанр пасэрейхэм щыщ мифхэм, дунейр зэрыгъэпсам, тхьэхэм, лIыхъужьхэм теу хуахэм.

«Мифологическая и обрядов

ая поэзия адыгов» жыхуиIэ монографиер, адыгэ мифологием хэлъхьэныгъэшхуэ хуэхъуар, къыдигъэкIа нэужь, Мыжей Михаил мифхэм теухуа къэхутэныгъэ лэжьы

гъэр зэпигъэуакъым, икIи абы къыдэкIуэу IуэрыIуатэм и нэгъуэщI жанрхэм йолэжь. Абы щыхьэт тохъуэ лъабжьэ быдэ зиIэ статьяхэу щIэныгъэлIым итхахэр: «Мифологическая и обрядовая поэзия» (Адыгский фольклор. Япэ тхылъ. Мейкъуапэ, 1980, н. 3770); «Мировое древо в адыгской мифологии» (Тезисы докладов Всесоюзной сессии по итогам полевых работ  этнографические исследования 19801981 г.г., посвященные 60летию СССР, 1982 г.); «Богоборческие мифы адыгов» (Фольклор народов Карачаево-Черкесии. Жанр и образ. Сборник научных трудов КЧНИИ, Черкесск, 1988); «Космогонические мифы адыгов» (Фольклор народов КарачавоЧеркесии. Традиционные жанры и сказительское мастерство. Черкесск, 1991); «Представление о мире в адыгском героическом эпосе» «Нартхэр» (Нартский эпос и кавказское языкознание, Майкоп, 1994).

Мы лэжьыгъэхэм щызэщIэкъуащ, псалъэм папщIэ, пасэрей адыгэ космогоние еплъыкIэхэр, мифхэм я лъабжьэу щытхэр. Абыхэм гурыIуэгъуэ ящI Мыжей Михаил мифолог Iэзэу зэрыщытар, икIи ар «Мифы народов мира» жыхуиIэ, томитIу зэхэт энциклопедиер къыдэгъэкIыным елэжь авторхэм я гупым щIыхагъыхьар. А къэхутэныгъэшхуэхэр Москва деж щэ къыдагъэкIыжащ, 1990 гъэм литературэм, гъуазджэм, архитектурэм епха СССРм и къэрал саугъэтыр хуагъэфэщащ. А илъэс дыдэм Москва, «Советска

я энциклопедия» тхылътедзапIэм къыдигъэкIа «Мифологический словарь» жыхуиIэ псалъалъэр зыгъэхьэзырахэм Михаил яхэтащ. Мы тхылъышхуэхэм щыщ дэтхэнэ зыми адыгэ мифологием теухуа статья зэщIэкъуауэ тхущIым щIигъу хыхьащ, дунейпсо щIэныгъэми лъэIэсащ.

Зи гугъу тщIа, томитIу зэхэт тхылъым Ищхъэрэ Кавказым и нэгъуэщI лъэпкъ гуэрхэм я мифхэр имыхуэу къэнащ, лъэпкъ мифолог къэхутакIуэ зэрамыIэм къыхэкIыу. ЩIэныгъэлI щыпкъэу щыта Мыжей Михаил ар игу къеуэт, икIи щIэхъуэпст Кавказ лъэпкъхэм я миф энциклопедие, иллюстрацэхэр щIыгъуу, къыдэкIауэ илъагъуну, дунейпсо щэнхабзэмкIэ ар хэлъхьэныгъэшхуэ зэрыхъунур къыгурыIуэт.

IуэрыIуатэу Мыжей Михаил зэхуихьэсыжу къыдигъэкIахэм ящыщу зым и цIэ къитIуэнщ — «Адыгэ хъыбархэр», пэублэ псалъэ гъэщIэгъуэн зыхуищIам. Мы сборникым хыхьащ пасэрей адыгэ новеллэу 100м щIигъу, апхуэдизыр зэуэ япэ дыдэу къыдэкIащ. Хъыбархэр адыгэ IуэрыIуатэм и нэхъ узыIэпызышэ Iыхьэщ, тхыдэм и гъуджэщ, абы къыхэкIыу щIэблэщIэм зегъэужьынымкIэ уасэ зимыIэщ.

Лъэпкъым хуиIэ лъагъуныгъэм, хабзэ узыншэу лъэпкъым иIахэр къегъэщтэжыным хуигъэушащ Мыжей Михаил «Адыгэ хабзэхэмрэ ди зэманымрэ» жыхуиIэ тхылъыр итхыну. Ар гъэкIэщIауэ, тираж цIыкIуу Черкесск къыщыдэкIауэ щытащ. Бзэ дахэрэ гурыIуэгъуэрэкIэ авторыр адыгэ хабзэм и дахагъымрэ абы мыхьэнэуэ иIэр зэрымыкIуасэмрэ къытепсэлъыхьащ. Мы тхылъым хуабжьу пэджэжащ дэтхэнэ зы къуапи щыпсэу адыгэхэр, хамэ къэралхэм исхэри яхэту. Абыхэм я фIыщIэ тхыгъэхэр авторым бжыгъэншэу къыIэрыхьащ. Имыгъуэу къэса ажалыр зэран хуэхъуащ а тхылъыр зэрыпсэууэ, тиражышхуэу къыдэгъэкIыжыным.

КъинэмыщIауэ, абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Афэ джанэ» новеллэхэр, «Кърукъру, къазкъаз» тхылъыр, «Iэбэ дзу» сабий IуэрыIуатэхэр зэхуэхьэсауэ зэрыт тхылъыр.

Тхыгъэ

Еджагъэшхуэ, щIэныгъэлI, филологие щIэныгъэхэм я кандидат Мыжей Михаил 1937 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным) 5м Черкесск къалэм къыщыхъуащ. Хэку зауэшхуэм адэншэу къигъэна куэдым ящыщт ар. ЩIалищ къызыхуэна и анэ ФатIимэт и бынхэр иригъэджащ.

ДжэгуакIуэшхуэу, цIэрыIуэу щыта Мыжей Сэхьид и къуэрылъху Михаил къалэм дэт лъэпкъ еджапIэинтернатыр дыжьын медалкIэ къиуха нэужь Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и филологие факультетым щеджащ. Ар 1962 гъэм къиухри, область радиокомитетым адыгэбзэкIэ щIалэгъуалэсабий нэтынхэр игъэхьэзыру лэжьэн щIидзащ. ИужькIэ Михаил ирагъэблэгъащ Къэрэшей-Черкес щIэныгъэкъэхутакIуэ институтым. Бзэм, лъэпкъ тхыдэм, щэнхабзэм, IуэрыIуатэм фIыуэ зэрыщыгъуазэм къыхэкIыу, псынщIэ дыдэу и IэщIагъэм хэгъуэзащ. Зэрылажьэм хуэдэу, Тбилиси дэт, Руставели Шота и цIэр зезыхьэ литературэ институтым и аспирантурэм щIотIысхьэ. Абы и щIэныгъэ унафэщIу щытащ куржы IуэрыIуэтэдж, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор Чиковани.

Михаил ди IуэрыIуатэр джынымкIэ зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэм ящыщщ адыгэ таурыхъхэр, жыIэгъуэхэр, псысэжьхэр зэхуэхьэсынымкIэ зэпымыууэ иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэр. Абыхэм япкъ иту итхащ «Мифологическая и обрядовая поэзия адыгов» монографиер. Ар теухуащ адыгэхэм я IуэрыIуатэм и усыгъэ жанрхэм я ухуэкIэм. Ар лъабжьэ хуэхъуащ 1972 гъэм ехъулIэныгъэкIэ Тбилиси щыпхигъэкIа и диссертацэм. Диссертацэр еджагъэшхуэ куэдым ягу ирихьащ икIи Мыжей Михаил филологие щIэныгъэхэм я кандидат цIэр къыхуагъэфэщащ.

IуэрыIуатэр дэтхэнэ зы лъэпкъ щэнхабзэми и лъабжьэу, и шхэпсу щытщ. Михаил адыгэ IуэрыIуатэ  бейр зэхуэхьэсыжынымкIэ мащIэкъым илэжьар. Таурыхъхэр, хъыбарыжьхэр, жыIэгъуэхэр, псысэхэр итхыжу къуажэ куэдым щыIащ. Ахэр тхылъ щхьэхуэуи къыдигъэкIыжащ. Абыхэм ящыщщ «Адыгэ таурыхъхэр», «Адыгэ хабзэхэмрэ ди зэманымрэ», «Адыгэ хъыбархэр», «Кърукъру, къазкъаз» тхылъхэр, нэгъуэщIхэри.

1990 гъэм щIэныгъэкъэхутакIуэ институтым адыгэбзэкIэ, урысыбзэкIи зэдзэкIыжауэ, къыдигъэкIащ Къэрэшей-Черкесым щыпсэу лъэпкъхэм я псалъэжьхэмрэ жыIэгъуэхэмрэ зэрыт сборникыр. Абы «Адыгэ псалъэжьхэр» щхьэщIэдзапIэм щIэту къыщыхьащ Мыжей Михаил зэхуихьэсахэр. Ахэр ди щэнхабзэм и дыщэ гъэтIылъыгъэу къалъытащ.

СССРм щIэныгъэхэмкIэ и Академием игъэбелджыла еджагъэшхуэ гупым яхэту Мыжейр елэжьащ «Дунейм тет лъэпкъхэм я мифхэр» жэуэ 1980, 1982 гъэхэм Москва «Советская энциклопедия» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIа тхылъышхуитIми.

Михаил фIыщIэшхуэ бгъэдэлъщ 1990 гъэм дунейм къытехьа «Мифологическэ псалъалъэ» энциклопедием адыгэ псысэжьхэм яхэт лIыхъужьхэм ятеухуа тхыгъэ плIыщIым щIигъу зэрыхигъыхьам папщIэ.

Мыжейм литературэ творчествэми пыщIэныгъэ хуиIащ. Абы итхащ рассказхэр, рецензэхэр, и пьесэхэмкIи спектаклхэр ягъэуващ, и новеллэхэр ихуащ 1990 гъэм къыдигъэкIа «Афэ джанэ» тхылъым. ЦIыхугъэкIэ, лэжьыгъэкIэ, ныбжьэгъугъэкIэ ар япыщIауэ щытащ еджагъэшхуэхэу, щIэныгъэлIхэу КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур, ХьэдэгъэлI Асчэр, Хъут Шэмсудин, Бгъэжьнокъуэ Барэсбий сымэ, нэгъуэщIхэми.

Адыгэ IуэрыIуатэр, мифологиер куууэ  джынымкIэ,  абыхэм зегъэужьынымкIэ и пщэ умыкIуэжыну щIэныгъэлI пажэу щытащ Мыжейр.  Адыгэхэм я мифологиемрэ хабзэр къыднэзыхьэсыжа усыгъэхэмрэ теухуауэ абы итха монографиер хэлъхьэныгъэфI хуэхъуащ дунейпсо IуэрыIуатэр джыным.

ИщхьэкIэ зэрыжытIащи, Михаил и гъащIэр журналист лэжьыгъэмкIэ къыщIидзауэ щытащ икIи а IэщIагъэр IэщIыб ищIакъым. Ар радиокIэ куэдрэ къэпсалъэт, газетхэм щIэныгъэ, жылагъуэполитикэ, нэгъуэщI Iуэхугъуэхэм теухуауэ тхыгъэхэр къытрыригъадзэт. Публицистикэм къызэщIеубыдэ IуэрыIуатэлъыхъуэ экспедицэхэм кърикIуахэм зи гугъу щищI тхыгъэхэр, литературэкритикэ статьяхэр, рецензэхэр.

Мыжей Михаил 1992 гъэм дыгъэгъазэ (декабрь) мазэм и 31м дунейм ехыжащ. ЩIэныгъэлI Iэзэ, IэщIагъэлI нэс ди лъэпкъым фIэкIуэдащ. Щэнхабзэмрэ щIэныгъэмрэкIэ ар хуабжьу хэщIыныгъэшхуэт. Ауэ щIэныгъэлIым и фэеплъыр къэнащ: ипхъу нэхъыжь Пащты Мадинэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и филологие факультетыр къиухауэ и адэм и лъэужьым ирокIуэ, IуэрыIуатэм, усыгъэм, бзэм хуэнабдзэгубдзаплъэу лъэпкъым хуолажьэ, филологие щIэныгъэхэм и докторщ.

КъинэмыщIауэ, Черкесск къалэм, ДоваторкIэ зэджэ уэрамым тет, Михаил  здэпсэуа унэм 2004 гъэм и фэеплъ пхъэбгъу кIэралъхьащ.

Мыжей Михаил псэ къабзагъэмрэ адыгагъэмрэ и щапхъэ нэсу псэуащ. Абы иригушхуэнущ къытщIэтаджэ щIэблэр.

ЕЗАУЭ Маринэ

Тхыгъэ

Нагъыщэм ЛIыхъужьыр къигъуэтыжащ

Хэку зауэшхуэм ди къэралым ТекIуэныгъэ Иныр къызэрихьрэ илъэс 72-рэ текIыжами, цIыху нэхъыбэ зыхэкIуэдауэ тхыдэм хыхьа зауэм нобэр къыздэсым цIыхугур егъэхыщIэ. Дауэ щымытми, нобэ щIэблэм къыднэсыж псори — зауэм и кIапэлъапэ къудейуэ аращ. ХьэкъыпIэкIэ, зауэм и джэрпэджэж дыджыр зэгуэрми ужьыхыну къыщIэкIынкъым.

ГъэщIэгъуэнщ гъащIэр зэрызэхэухуэнар. АтIэ, хэт егупсысынт апхуэдэу хъуну: Хэку зауэшхуэм хэта Шорэ Мухьэдин 1943 гъэм къыхуагъэфэщауэ щыта «Вагъуэ Плъыжь» орденыр, уеблэмэ езы дыдэр зыщымыгъуэзар, илъэс 74-рэ текIыжа нэужь и къуэрылъхум ипхъу цIыкIум къигъуэтыжыну?!

Шорэ Мухьэдин 1923 гъэм Али-Бэрдыкъуэ къуажэдэс мэкъумэшыщIэ унагъуэм къихъухьащ. 1927 гъэм Хъумэрэн ЦIыкIу къуажэм унагъуэкIэ куэшыжхэри, абдеж и гъащIэр щыкIуащ. 1937-1940 гъэхэм Черкесск къалэм, педучилищэм щеджащ. Ар къыщиуха гъэ дыдэм, 1940-м пэщIэдзэ классхэм егъэджакIуэу и гуащIэдэкI гъуэгуанэр иригъэжьащ. АрщхьэкIэ и псэм фIэфI, мамыр гуащIэдэкIым гу щихуэн хущIэмыхьэу, 1941 гъэм Хэку зауэшхуэр къыщIидзэри, Шорэр  Невинномысск яунэтI. Абдеж зыхъумэжыныгъэ ухуэныгъэхэр, щIытIхэр къэзытI дзэм хэтащ. 1942 гъэм, гъатхэпэм (мартым) Советыдзэм ираджэ, Орлов къалэм дэта танк училищэм еджакIуэ яунэтI. Лейтенант нэхъыщIэу училищэр къиуха нэужь, фронтым папщIэ танк дзэ пакIэ (полк) къызэригъэпэщыну Шорэр Нижнэ Тагил къалэм яунэтI. А къалэныр тыншу зэфIегъэкI икIи 1943 гъэм мэлыжьыхьым (апрелым) 101-нэ танк бригадэм и 19-нэ танк корпусым хохьэ. Купсэ фронтым хэту, генерал Рокоссовскэм и унафэм щIэту, Курскэ Дугам щекIуэкI зэхэуэ гуащIэхэм и пэ махуэм щегъэжьауэ   Мухьэдин хэтащ. Абдежщ япэ уIэгъэри здигъуэтар. УIэгъэщым щIэлъащ. Хъужа нэужь — аргуэру зэхэуэ, аргуэру ебгъэрыкIуэныгъэ! Иджы зауэлIыр генерал Ватутин и унафэм щIэт 150-нэ танк бригадэм хэту украинэ фронтым щызауэт. Днепр, Киев,  Орел, Користен, Ровно, Новгород Великий… Тхыдэм хыхьа, зэхэуэ гуащIэхэр здекIуэкIа щIыпIэ куэдым пхырыкIащ Шорэ Мухьэдин икIуа зауэ гъуэгуанэр. МафIэ къызыкIэщIэна танки 6-м псэууэ къикIащ, уIэгъэ плIэнейрэ хъуащ. Зыми хигъэщIэфакъым адыгэлIыр… Ровно къалэм и Iэхэлъахэм щекIуэкIа зэхэуэм деж щигъуэта уIэгъэр щымыхъукIэ.

Мухьэдин щIыпIэ зэхуэмыдэхэм щигъэлъэгъуа лIыхъужьыгъэм и щыхьэту къыхуагъэфэщащ Хэку зауэ орден езанэ нагъыщэ зиIэр, «ЛIыхъужьыгъэм папщIэ» медалыр, «Германием ТекIуэныгъэр къызэрыфIахьам папщIэ» медалыр. Зы орденымрэ медалитхумрэ зауэлIыбгъэр ягъэбжьыфIэу и хэку къигъэзэжауэ щытащ. Пенсэм кIуэхункIэ щIэблэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным хуэлэжьащ. ЕджапIэм зэрыщылэжьа илъэс 42-м щыщу, 30-м еджапIэм и унафэщIу лэжьащ. Шорэ Мухьэдин и гуащIэдэкI гъащIэри щIыхькIэ псыхьащ. Абы ЩIыхь, ФIыщIэ  тхылъхэр гъунэжу иIэщ, иджы и  унагъуэм хуэсакъыу зэрахьэ.

АтIэ, апхуэдиз нагъыщэм хуэфащэу псэуа гуащIэрылажьэшхуэм, зауэлIым и «Вагъуэ Плъыжь» орденым апхуэдиз гъуэгуанэ кIыхь къикIун хуей щIэхъуар сыт?

Мухьэдин и къуэ Юрэ зэрыхуигъэфащэмкIэ, и адэр уIэгъэ хъуауэ уIэгъэщым щIэлъа нэужь, зэуэ фронтым Iухьэжауэ щытащ. Куэд темыкIыу, аргуэру уIэгъэ хъуащ. Иджы уIэгъэр нэхъ хьэлъэт, гъэхъужынри нэхъ кIыхьлIыхь хъуащ. Хэт ищIэрэ, мис апщыгъуэхэм техуагъэнщ орденыр къыщыхуагъэфэщари, езым и лъэужьыр ямыгъуэтурэ Iуэхур ягъэтIылъыжынри, и цIэр дэфтэрым тэрэзу зэримытри.

1944 гъэм Ровно къалэм и Iэхэлъахэхэм щекIуэкIа зэхэуэ хьэлъэхэм хиха уIэгъэм и ягъэкIэ, адэкIэ фронтым Iут мыхъужыну дохутырхэм къалъытами, зауэлIыр щIэлъэIури къагъэнащ, адэкIи ТекIуэныгъэм хуэпэбгъащ. Мухьэдин Москва, бронетанк дзэхэм яунэтI, иужьым — Ростов. Абдежым танкищ къыIэщIалъхьэри, Ворошиловград яунэтI, танкхэм зэрыпэщIэтыну Iэмалхэм сэлэтхэр щыхуригъэджэну. Зауэм и кIэм нэгъунэ танк взводым я пашэу щытащ. 1945 гъэм щакIуэгъуэм и 22-м, и узыншагъэм хуимыгъэлъэкIыжыххэ щыхъум, зауэм къыхагъэкIыжри, и хэку къегъэзэж.

Ауэрэ, илъэс 70-м щIигъу текIыжауэ, Шорэ Мухьэдин и къуэрылъхум ипхъу, е 7-нэ классым щеджэ Шорэ Iэминэ еджапIэм кърата дерсым телажьэкIэрэ, реферат итхын хьисэпкIэ интернетым и бэджыхъхэм хыхьащ. ЗэрымыщIэкIэ, «Подвиг народа» сайтым деж щыIущIащ Хэку зауэшхуэм хэта и дадэшхуэ Мухьэдин 1943 гъэм «Вагъуэ Плъыжь» орденыр къыхуагъэфэщауэ зэрыщытам и хъыбарым.

— Си къуэрылъху Iэминэ орденым и хъыбарыр къыщыджиIам, ар дэркIэ гуфIэгъуэуи нэпсуи зэрыримыкъу щыIэтэкъым. ДыщыгуфIыкIащ ди адэм-лIыхъужьым хуэфащэ пщIэр зэригъуэтыжынум, ди нэпсхэр къригъэкIуащ блэкIа гукъэкIыжхэм. Военкоматым хъыбар ядгъэщIащ, абыхэм зэгъэтIылъэкI имыIэу Iуэхур зэрахуащ икIи орденыр щIэзыгъэбыдэ дэфтэрыр къытIэрыхьэжащ, — жеIэ Мухьэдин и къуэ Шорэ Юрэ.

Къэрэшей-Черкес республикэ военкоматым щекIуэкIа зэIущIэм  хэтащ Шорэхэ я щIэблэр, военкоматым щылажьэхэр, республикэм и цIыхубэ хъыбарегъащIэ Iэмалхэм я журналистхэр.

Республикэм и военнэ комиссар Темыр Арсен къызэхуэсахэр  Iуэхум щигъэгъуэзащ

— УФ-м и Президентым, КъЧР-м и Iэтащхьэм я унафэкIэ, зауэм епха лэжьыгъэр зэпыукъым. Абы ипкъ иткIэ, хъыбарыншэу кIуэда жыIэгъуэр щымыIэжу, дэтхэнэми и цIэ, зауэлI къэскIэ ехьэлIа хъыбар жылагъуэм едгъэцIыхуным, хэIущIыIу тщIыным, яхуэфащэ пщIэрэ щIыхьрэ ядгъэгъуэтыжыным хуэунэтIауэ лэжьыгъэшхуэ идогъэкIуэкI. Зауэ илъэсхэм дэфтэр куэд зэрыхэкIуэдар, дэфтэрхэм иратхахэм щыуагъэшхуэхэр зэрыдэкIуар щхьэусыгъуэ хуэмыхъукIэ къэнакъым илъэс зэхуэмыдэхэм зауэлIхэм кърата нагъыщэхэр зэрыхэкIуэдам, я хъыбар дызэрыщымыгъуазэм. Апхуэдэ зы щапхъэщ нобэ дыщIызэхуэсар. Шорэ Мухьэдин и дэфтэрхэм зэрыратхар Мишэщ. ИкъукIэ ди гуапэщ адыгэлI, зауэлI щыпкъэу бийм пэщIэта, мамыр гъащIэми гуащIэдэкI хьэлэлкIэ хэта Шорэ Мухьэдин къратауэ щыта орденым и дэфтэрыр къызэрытIэрыхьэжар икIи ар и быным зэрыIэщIэдгъыхьэжыфыр. ХабзэкIэ зэрыщытыр апхуэдэщи, орденыр яттыжыфынукъым, ауэ абы и щыхьэт дэфтэрыр ди  гуапэу яIэрыдогъыхьэж икIи абы орденым и къарум  хуэдиз иIэщ, — жиIащ Темырым.

ЗауэлIым и орденым теухуа дэфтэрым ит псалъэхэм зэIущIэм хэта псори зы къарууэ зэщIиIэтащ. Мыхъуррэ IэпэрэкIэ щIэгъэбыда дэфтэрым (наградной лист) мыпхуэдэу итщ:

«1943 гъэм, дыгъэгъазэм (декабрым) и 23-м лейтенант нэхъыщIэ Шорэм и танкыр хъыжьэу хэтащ Рабочий Поселок жылагъуэм щекIуэкIа зэхэуэ гуащIэхэм. Бийр икIуэтт, и шыгухэр, Iэщэ-фащэр, топхэр къызэ- ринэкIыурэ. Ныбжьэгъу Шорэр мафIэрэ танк лъабжьэрэкIэ бийм щысхьыншэу хэлъэщыхьащ, бий сэлэту, Iэщэфащэу куэд IуигъэкIащ. И зауэлI гъусэхэмрэ езымрэ зэхэту а махуэм зэхакъутащ: топи 5, бийм и мылъкур зэрылъ шыгу зэщIэщIауэ 10, гынышэхэр, Iэщэфащэр зыщIэлъ хъумапIэр, бий сэлэт, офицер щэ ныкъуэм щIигъу яукIащ. А зэхэуэм ныбжьэгъу Шорэр уIэгъэ хъуами, лIыгъэрэ гуеигъэрэ къигъэлъэгъуащ.

Лейтенант нэхъыщIэ Шорэм «Вагъуэ Плъыжь» орденыр — Правительствэ нагъыщэр хуэфащэщ.

Е 2-нэ танк батальоным и командир,

майор ХВАТОВ.

1943 гъэ

дыгъэгъазэм и 10».

Мы къэхъукъащIэм и мыхьэнэр нэхъри зыхыуагъащIэ бжыгъэхэм. АтIэ, «Поиск людей» сайтымкIэ 2015 гъэм ехъулIэу лIыхъужьыгъэм и  нагъыщэу, абыхэм ятеухуа хъыбару мин 500-м щIигъу къагъуэтыжащ. А бжыгъэм илъэситIым къриубыдэу къыхэхъуащ, дяпэкIи къыхэхъуэнущ. ИкIи апхуэдэу щытынущ мамырыгъэр къытхуэзызэуахэм яхьэлIа псори хэIущIыIу хъужыхункIэ, хьэршым хыхьэжа я псэ къабзэхэр щIэблэм къыщыгугъыхункIэ.

ТУАРШЫ Ирэhttp://www.cherkes-haky.ru