Илъэс пщIы бжыгъэкIэ ди совет къэралыгъуэм пэжыр зэраущэхуам къыхэкIыу, 1917 гъэм къэхъуа Iуэхугъуэхэм фIыуэ дыщымыгъуазэурэ къекIуэкIащ. А гъэр хуабжьу хьэлъэу щытащ. АтIэ, апщыгъуэращ пащтыхьыр щытрадзар: февраль буржуазнэ революцэмрэ Октябрь революцэмрэ къыщыхъеяр.
Властым щIэбэнкIэрэ, «хужьхэмрэ» «плъыжьхэмрэ» гущIэгъуншэу зэрыукIащ, цIыху гъащIэхэр, гугъапIэхэр якъутащ. Нобэ зи гугъу фхуэтщIынур а илъэс дыджхэм псэуа, еджагъэшхуэу, къэрал лэжьакIуэшхуэу щыта, адыгэлI нэс зыхужаIа Шэпар Кушыку Садыкъ и къуэращ. Ар 1880 гъэм Кубань областым и Баталпашинскэ къудамэм хыхьэ Хьэтокъущыкъуей къуажэм къыщыхъуащ. ЩIалэм и адэ Садыкъ диным быдэу епхауэ щытащ, Каир дин IуэхумкIэ ищхьэ щIэныгъэ щызригъэгъуэтат, Мэчэ кIуэри, хьэж къищIат. Къуажэм пэщIэдзэ щIэныгъэ щызэригъэгъуэта нэужь, Кушыку Ставрополь реальнэ училищэм, Екатеринодар егъэджакIуэ институтым, Варшавэ дэт университетым и экономикэ факультетым щеджащ.
Тхыгъэхэм къызэрыхэщыжымкIэ, абы и гуащIэдэкI лэжьыгъэр Богословскэ станицэм егъэджакIуэу къыщыщIидзащ. ИужькIэ Хъурзыгу къуажэм дэт класситI училищэм щригъэджащ. «История школы аула Тазартуковский» тхыгъэм къызэрыхэщыжымкIэ, Кушыку 1908 гъэм зы класс училищэм и унафэщIу икIи егъэджакIуэу лэжьащ. А илъэсхэрагъэнщ абы мы къуажэм щыщ Тэзэртыкъуэ КIуэкIунэ щхьэгъусэ къыщыхуэхъуар. Абыхэм зыпхъу къащIэхъуащ икIи я пщащэм Кулымжан (Шурэ) фIащащ.
1914 гъэм Тебэрды деж Къэрэшеймрэ Шэрджэсымрэ (Черкесиемрэ) я егъэджакIуэхэм я зэIущIэ щрагъэкIуэкIащ. Ар бгырыс еджапIэхэм зэрыщрагъэджэнум теухуауэ щытащ. Абы хэтащ Шэпар Кушыкуи. 1915 гъэм къыдэкIа «Кубанская школа» журналым егъэджакIуэу щыта Шэпархэ Кушыку, Умар, Ехья сымэ я цIэр къыщыхощыж. Абы Шэпар Кушыку и «Курсы вероучителей и женский вопрос среди горцев» тхыгъэр къытехуауэ щытащ.
Революцэр къэхъеиным ипэ къихуэу, къэралым и светскэ, политикэ гъащIэм Кушыку жыджэру хыхьащ. 1917 гъэм фокIадэ (февраль) -жэпуэгъуэ (октябрь) мазэхэм Временнэ Правительствэм и телъхьэхэмрэ абыхэм япэщIэтхэмрэ я съездхэр ирагъэкIуэкIащ. Мэкъуауэгъуэм (июным) и кIэм, бадзэуэгъуэм (июлым) и пэм къэзакъхэм я пашэхэмрэ областым щыпсэу адрей лъэпкъхэмрэ я кум зэгурымыIуэныгъэ къыдэхуащ. А Iуэхугъуэм ехьэлIауэ Мейкъуапэ къудамэм и ХьэкIуринэ къуажэмрэ Елбыргъэнрэ Зеикъуэрэ я кум дэта суд-пристав станымрэ деж адыгэхэм съезд щрагъэкIуэкIащ.
СъездитIми и пашэу щытар пщы Щыхьым-Джэрий СулътIанщ, секретарыр Шэпар Кушыкурэ Ботэщ Ибрэхьимрэт. Къызэхуэсахэр Щыхьым- Джэрий СулътIан и докладымрэ ефэнды Иуан Хьисэ и Iуэху еплъыкIэмрэ щIэдэIуа нэужь, унафэ ящIащ къэзакъхэмрэ адрей урыс жылагъуэхэм дэсхэмрэ зыми я лъэныкъуэ дамыщтэну. КъинэмыщIауэ, ахэр упщIэ куэдым хэплъащ. «Союз учредителей мелкого кредита» Кубань купсэм и ревизору щыткIэрэ, Шэпар Кушыку къыхилъхьащ къуажэхэм кооператив IуэхущIапIэхэр къыщызэIуахыну.
Апхуэдэ къыхэлъхьэныгъэр абы дащтащ икIи ахэр къызэригъэпэщыну Шэпарым и пщэ иралъхьащ. Зэман кIэщIкIэ абы сатущIапIэхэр къуажэ къэс къыщызэригъэпэщащ. ШыщхьэIум (августым) и 23-м ХьэкIуринэ къуажэм къыщызэIуахащ бгырысхэм я япэ съезд. Абы хэтащ Кубань областымрэ ХыфIыцIэ (Черноморскэ) губерниемрэ щыпсэу лъэпкъхэм я лIыкIуэхэр. Абыхэм хахащ бгырыс лъэпкъхэм я лIыкIуэхэр зыхэт Кубань область бгырыс комитетымрэ Кубань область бгырыс советымрэ. Комитетым хагъыхьащ Щыхьым- Джэрий СулътIан, Натырбэ Кушыку, Шэрэтлъыкъуэ Кърым-Джэрий, Хубиев Хьэсэнбий сымэ.
Советым — Бэлэтокъуэ Байзрыкъуэ, Улэгъай Къасболэт, Трахъуэ Хьэмид, Тыгъуэн Мырзэбэч, Совмыз Мыхьэмэд, Иуан Хьисэ, Индрис Зэбыт, Байрамуков Илас, Лайпанов Хьэжы-Къэзий, Биджиев Тохътар сымэ. ЗэIущIэм и кIэм, шыщхьэIум (августым) и 18-р Кубань областым щыпсэу бгырысхэм я къэщIэрэщIэжыныгъэ махуэу ягъэуващ. 1918 гъэм Ленин Владимир Москва къалэм щригъэкIуэкIа Советхэм я Урысейпсо съездым Отрадненскэ къудамэм (апщыгъуэм Баталпашинскэ къудамэм арат зэреджэр) щыщу нэрыбгэ 12 игъэкIуащ. Абыхэм яхэтащ Шэпар Кушыкуи. А махуэм гъущIгъуэгум и лэжьакIуэхэм зыкъаIэтат совет властым политикэ ирагъэкIуэкIымкIэ мыарэзыуэ. Ленин делегатхэм ялъэIуащ съездыр къагъэ увыIэу, зыкъэзыIэта цIыхухэм я пащхьэ къыщыпсалъэмэ, Iуэхур мамыру зэфIахмэ зэрынэхъыфIыр. Апхуэдэуи ящIащ икIи псори мамыру зэбгъэдэкIыжащ. ЦIыхухэр зыгъэсабырыжахэм, абыхэм я пащхьэ купщIафIэу къыщыпсэлъахэм ящыщт Шэпар Кушыку.
Съезд нэужьым, Лениным Кушыку ириджэри, финансхэмкIэ Наркоматым жэуаплыгъэ зыхэлъ IэнатIэ къыщригъэлъэгъуащ. АрщхьэкIэ, апщыгъуэм къэралым и IуэхузехьэкIэ куэдымкIэ мыарэзыуэ Шэпарыр щытти, а IэнатIэм техьэн имыдэу, Кавказым къэкIуэжауэ щытащ. 1918 гъэм бжьыхьэм Кубань областым и Баталпашинскэ къудамэр Деникиным и хужьыдзэм и нэIэм щIэуващ. Къудамэм и атаману трагъыхьащ старшина Косякин Н. Абыхэм администрацэ къыщызэрагъэпэщым, Кубань Край Радэм и хэхыныгъэхэр ирагъэкIуэкIащ. Черкесием къыбгъэдэкIыу, абы хыхьащ Ажий Амфокъуэ, Шэпар Кушыку, Дзыбэ Асхьэд, Тыгъуэн Мырзэбэч, Щыхьым- Джэрий СулътIан, Ботэщ Ибрэхьим сымэ. 1918-1920 гъэхэм Къэрэшеймрэ Черкесиемрэ я щIыналъэхэм властыр хужьыдзэм щаIыгъащ.
АрщхьэкIэ, белогвардейцхэм бгырыс лъэпкъхэм я хабзэхэр къызэрамылъытэм, ахэр зэхэзехуэн зэращIым къыхэкIыу, цIыхухэм дзыхь хуамыщIыжу хъуащ. 1920 гъэм властыр зыубыда большевикхэр къуажэдэсхэм я дэIэпыкъуныгъэ хуэныкъуэт. Абы папщIэ пщIэ зиIэ, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ цIыху Iущхэр я лъэныкъуэ ящIт. Апхуэдэу, Шэпар Кушыку и гъащIэм, и лэжьыгъэм совет зэманыр къыхохьэ. Елбыргъэн округыр къыщагъэщIым, абы и япэ унафэщIу Кушыку трагъыхьэ. ИужькIэ, 1922-1924 гъэхэм, Ленин и жэрдэмкIэ, Кушыку Афганистаным ягъакIуэ. Абдеж Совет Урысейм и лIыкIуэу Кабул щолажьэ.
КъинэмыщIауэ, Афганистаным и къалащхьэм дэт университетым экономикэмкIэ лекцэхэм къыщоджэ. 1924-1925 гъэхэм, Микоян А. и нэIэм щIэту, Ростов деж, партым и Ищхъэрэ-Кавказ крайкомым щолажьэ. Ингушхэр, осетихэр, терскэ къэзакъхэр зэрызэгурымыIуэм, хьэлэбэлыкъышхуэ яку къыдэхуэу зэрыщытым къыхэкIыу абыхэм я Iуэхур мамыру зэфIигъэкIыну Совнаркомым и лIыкIуэу Кушыку Ингушым ягъакIуэ. Абы къуажэхэр къызэхекIухь. Ингуш лъэпкъхэм я нэхъыжьхэр къызэхуишэсри, мамыру Iуэхур зэфIамыхмэ, къэралым дзэ узэда къришэу ингушым я лъэпкъыр ягъэсабырыну унафэ зэрыщыIэр къагуригъэIуащ. Абы насыпыншагъэшхуэ кърикIуэнури IупщIу яжриIащ. Абы иужькIэ ингуш лъэпкъыр сабыр хъуащ, зэгурыIуэныгъэ зэдащIри, Iэпи щIадзащ.
Кушыку Москва къигъэзэжри, Iуэхур зыIутыр къэрал унафэщIхэм яжриIащ. Абы иужькIэ къэралым и дзэ узэдар Ингушым ирашэн мурадыр ягъэувыIащ. 1925-1926 гъэхэм Кушыку Дагъыстаным, Азербайджаным финансхэмкIэ я Совнаркомым жэуаплыгъэ зыпылъ IэнатIэ зэхуэмыдэхэм пэрытащ. 1926 гъэм Шэпар Кушыку и Хэкум къашэжу, Черкес Автоном Областым и облисполкомым и тхьэмадэу трагъыхьэну я гугъащ. АрщхьэкIэ, абыкIэ мыарэзы цIыхухэр къыкъуэкIащ икIи Кушыку ехьэлIауэ абыхэм щэху тхыгъэхэр Москва ирагъэхьу щIадзащ.
Абы кърикIуар гурыIуэгъуэщ — Кушыку апхуэдэ дзыхьыр къыхуагъэфэщэжакъым. 1926 гъэм революционер, Черкес Автоном Областым и облисполкомым и лэжьакIуэ пажэ Къалмыкъ Аслъэнбэч яукIащ. Абы иужькIэ областым зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къыщыхъуащ. ЦIыху Iущхэр, интеллигентхэр, щIэныгъэ зыбгъэдэлъхэр хьэпсэм ихуащ, иныкъуэхэр щIыпIэ жыжьэхэм ягъэкIуащ. Апхуэдэ гузэвэгъуэри Шэпар Кушыку къылъэIэсащ. Ар зэраубыдынур и ныбжьэгъухэм къыщыжраIэм, областым икIри, Шэшэн, Ингуш, Дагъыстан, Адыгей хэгъуэгухэр илъэскIэ псэупIэ ищIащ. ИужькIэ, щэхуу Хьэтокъущыкъуей къуажэм къыщыкIуэм, бзэгу яхьри, ирагъэубыдыну пылъа щхьэкIэ, IэщэкIэ узэдауэ къуажэм къыдыхьа мылицэхэм яIэщIэкIащ.
АрщхьэкIэ Кушыку жыжьэ кIуэфакъым. ИкIэм-икIэжым къаубыдщ, укI тралъхьэри, Ростов хьэпсэм щIадзащ. Шэпар Кушыку лъэхъуэщым зэрисыр Микоян и деж нэсащ. Ар къыщыхэ псалъэм, укIыр трахри, илъэси 10-кIэ хьэпсэ ящIащ. Магадан лъэхъуэщым илъэсищкIэ исауэ, Микоян А. аргуэру хэпсалъэри, 1930 гъэм Кушыку къаутIыпщыжащ. Абы иужькIэ Шэпарыр Москва къалэм финанхэмкIэ Наркоматым щылэжьащ. Илъэс нэмыскIи Наркомнацми лъэпкъ Iуэхухэр зэригъакIуэу яхэтащ.
Апщыгъуэм япэ дыдэ Сталин нэIуасэ хуэхъуауэ щытащ. ИтIанэ, Наркоматым иунэтIри, заводышхуэхэр здыращIыхь Кузнецк хэгъуэгум ит лъэхъуэщхэм я унафэщIу щытащ. А зэманым мыбдежым мин пщIы бжыгъэм щIигъу, зи хуитыныгъэхэр зыIырахыу ягъэтIыса цIыхухэр щылажьэт. Мис абыхэм я лэжьыгъэр Кушыку и нэIэм щIагъэуват. Апщыгъуэхэращ Кушыкурэ Джугашвили Иосифрэ аргуэру щызэхуэзар. Абхъазым зыщигъэпсэхуу, Сталинымрэ абырэ хы Iуфэм къыщакIухьауэ щытащ. Сыхьэт бжыгъэкIэ ахэр зэпсэлъащ. Сталиныр щIэупщIащ Ищхъэрэ Кавказым и экономикэм и щытыкIэм лъэпкъ Iуэхухэм, Кузнецк бассейным и ухуэныгъэр щаухынум. 1937 гъэм аргуэру бзэгу яхьри, Кушыку ирагъэубыдащ. Апщыгъуэми укI тралъхьэри, 1938 гъэм сентябрым и 9-м яукIауэ тхыгъэхэм къыхощыж.
АрщхьэкIэ ар пэжтэкъым, Кушыку псэууэ къызэтенат. А зэманым Шэпарым гугъуехь куэд къызэринэкIащ. Уралым къыщыщIидзэри Владивосток нэс лъэхъуэщ куэдым ису и гъащIэм щыщ IыхьэфI игъэкIуащ. Хэку зауэшхуэр къыщыхъеям Кушыку Георгиевск лъэхъуэщым ягъэкIуэжащ. 1942 гъэм нэмыцэхэр Георгиевск къыдыхьащ. Чекистхэм хьэпсэм исхэр Iуашын яхущIыхьакъым. Кушыку зэрыс камерэм, зэдзэкIакIуэ и гъусэу, нэмыцэ офицер къыщIыхьащ. Ар Шэпарыр хьэпсэм щIисымкIэ щеупщIым, бухгалтеру щытауэ, къэралым и мылъкум щыщIэныгъэ иригъэгъуэтауэ яжриIащ. Кушыку жиIар пэжрэ пцIырэ зэхагъэкIыну зэман яIэтэкъым, итIани, хьэпсэ дэфтэрхэр щыIэжтэкъым. Апхуэдэу щыхъум Кушыку къаутIыпщыжащ. Ар Черкесск къыщыкIуэжам, абыи нэмыцэхэр къынэсат.
Нэмыцэхэм я щIыгъуу къэкIуа генерал-лейтенант СулътIан Кълъышжэрий Шэпарыр и нэIуасэфIу щытти, ириджэри, къыжриIащ Черкес областым и унафэщIу увыну. АрщхьэкIэ, Шэпарым ар ауи идакъым. ИкIи жиIащ мылажьэ мыхъумэ, музейм и директору увыну зэрыхуейр. Нэмыцэр ди хэгъуэгум мазихкIэ итыхукIэ Шэпарым хузэфIэкIащ музейм и лэжьыгъэр къиIэтын. Абы адыгэм пасэм щыгъуэ къагъэсэбэпу щыта, ди нэхъыжьхэм къащIэна хьэпшыпхэр къуажэхэм къыхидзурэ, музейм щигъэтIылъат. Зауэ нэужьми аргуэру Шэпарыр хьэпсэ ящIри, Коми АССР-м ягъэкIуащ. Апщыгъуэм Кушыку и ныбжьыр илъэс 66-рэ хъут. Абдеж илъэси 9-кIэ щыIауэ, и ныбжьымрэ и узыншагъэмрэ къыхалъытэри, 1955 гъэм къаутIыпщыжащ. Хьэпсэм щисым адыгэ лъэпкъым и тхыдэм теухуауэ тхыгъэ хьэлэмэтхэр итхауэ щытащ. Абы къигъэсэбэпащ апщыгъуэм хьэпсэм къыдиса академикхэм, тхыдэджхэм, еджагъэшхуэхэм къаIуэтэжа хъыбархэр.
Ди жагъуэ зэрыхъущи, Кушыку чемоданитIым дэзу итхауэ щыта адыгэм и тхыдэр Ростов къалэм и вокзалым деж щыфIадыгъуащ. «Алыхьым иджыри сытыт узэрелъэIунур?», — жаIэу къуажэдэсхэр къыщеупщIкIэ, «Си нэгум щIэкIа псом нэужь, Алыхьталым си Хэкум узыншэу сыкърихьэжащ. Абы иужь, зыгуэркIэ селъэIуну соукIытэ», — Кушыку жэуапу яритыжт. Уэркъ пажэм къахэкIа, щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъа Шэпар Кушыку 1956 гъэм ноябрым Зеикъуэ къуажэм дунейм щехыжащ и закъуэу, властыщIэм щысхьыншэу зэтриукIа и унагъуэмрэ къыдалъхуахэмрэ имыгъусэу.
КЪЭЗЭНОКЪУЭ Хьэсэмбий,
УФ-м и журналистхэм я Союзым хэт